Ο Μαρξισμός του Τρότσκι
Στο πρόσωπο του Τρότσκι μπορεί να βρει κανείς τον επαναστάτη που έχει συκοφαντηθεί περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο.
Διαχρονικά απέναντι του δεν στέκονται μόνο οι οπαδοί του καπιταλισμού και οι εχθροί της επανάστασης, αλλά και όσοι αναπολούν τα σταλινικά καθεστώτα. Για δεκαετίες το έργο του ήταν θαμμένο κάτω από τόνους λάσπης, παρόλο που είναι συγκρίσιμο μόνο με των άλλων μεγάλων επαναστατών: του Μαρξ, του Ένγκελς, του Λένιν, της Ρόζας Λούξεμπουργκ, του Γκράμσι.
Το βιβλίο του Ντάνκαν Χάλας για τον Τρότσκι είναι ένα μικρό «διαμάντι» που μπορούμε να το βρούμε στο Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο. Συμπυκνώνει τις βασικές απόψεις του, χωρίς να προσπαθεί να αποσιωπήσει τα λάθη του, είναι ευκολοδιάβαστο και μπορεί να λειτουργήσει ως οδηγός για περαιτέρω διάβασμα.
O Λέων Νταβίντοβιτς Μπρονστάιν (το όνομα Τρότσκι το πήρε από ένα δεσμοφύλακα του) γεννήθηκε το 1879 και ήταν γιος μιας ουκρανικής εβραϊκής αγροτικής οικογένειας. Ο πατέρας του ήταν ένας εύπορος χωρικός πράγμα που του έδωσε τη δυνατότητα να μορφωθεί ευκολότερα σε μια χώρα που ο αντισημιτισμός ήταν κρατική πολιτική και τα πογκρόμ ήταν συχνά.
Αφού πέρασε ένα στάδιο ρομαντικού επαναστατισμού, έγινε μαρξιστής. Ήδη, στα 19 του χρόνια ήταν πολιτικός κρατούμενος του τσαρικού καθεστώτος, ενώ μετά την απόδραση του από την Σιβηρία και για όλη την υπόλοιπη ζωή του το «επάγγελμά» του ήταν η επανάσταση.
Ο Ντ. Χάλας χωρίζει το βιβλίο του για το έργο του Τρότσκι σε τέσσερα βασικά μέρη. Μια από τις πρώτες παρατηρήσεις που κάνει είναι ότι όταν κάποιος επιχειρήσει να δώσει μια περίληψη της δράσης του θα πρέπει να εξετάσει κάθε τι που έγραψε ή έκανε με μια συγκεκριμένη πραγματική κατάσταση. Ο συνδυασμός της θεωρίας και της πράξης είναι από τα γνωρίσματα του Μαρξισμού του Τρότσκι, κάτι ανάλογο με το έργο του Λένιν.
Η θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης είναι από τις πιο σημαντικές παρακαταθήκες του. Η συμμετοχή του ίδιου του Τρότσκι στην Ρώσικη Επανάσταση του 1905 (που έχει μείνει στην ιστορία σαν την «πρόβα» για το 1917) όταν και εκλέχτηκε στη θέση του Προέδρου του Σοβιέτ της Πετρούπολης έπαιξε καθοριστικό ρόλο για τη διαμόρφωση αυτής της θεωρίας.
Όλοι οι μαρξιστές της εποχής μοίραζαν τις χώρες του κόσμου ανάμεσα σε αυτές που ήταν έτοιμες για το σοσιαλισμό αφού είχαν αναπτυχθεί καπιταλιστικά και είχαν δυνατό προλεταριάτο και αυτές που ήταν καθυστερημένες οικονομικά και πολιτικά. Η Ρωσία ανήκε στις δεύτερες.
Οι απόψεις που υπήρχαν μέσα στο ρωσικό κίνημα ήταν δύο. Οι Μενσεβίκοι θεωρούσαν ότι αυτό που χρειάζεται είναι μια αστική επανάσταση, όπως η Γαλλική του 1789-94. Οι αστοί θα είχαν την ηγεσία, ενώ η εργατική τάξη θα ήταν απλά η «αριστερή πτέρυγα» του δημοκρατικού μετώπου.
Οι Μπολσεβίκοι αντίθετα δεν είχαν αυταπάτες για τον αντιδραστικό ρόλο της αστικής τάξης που ήταν προσκολλημένη στον τσαρισμό λόγω της αδυναμίας της, αλλά δεν θεωρούσαν ότι μια μελλοντική επανάσταση μπορεί να είναι σοσιαλιστική παρά το ότι θεωρούσαν ότι τον ηγετικό ρόλο μπορεί να τον είχε η εργατική τάξη.
Διαρκής
Ο Τρότσκι πατώντας πάνω στην εικόνα της επανάστασης του 1905 εξήγησε ότι η εργατική τάξη δεν θα μείνει στα μισά του δρόμου όταν ξεσηκωθεί. Η επανάσταση από δημοκρατική θα μετατραπεί σε σοσιαλιστική, δεν θα υπάρχουν στάδια. Ταυτόχρονα, επισήμανε ότι η επανάσταση σε μια καθυστερημένη χώρα μπορεί να αποδειχθεί νικηφόρα μόνο αν συντονιστεί ή προκαλέσει μια σειρά επαναστάσεις σε άλλες ανεπτυγμένες χώρες.
Η Διαρκής Επανάσταση στηρίζεται πάνω στο ότι η ανάπτυξη του καπιταλισμού είναι ανισόμερη και συνδυασμένη με αποτέλεσμα οι καθυστερημένες χώρες να μην χρειάζεται να περάσουν από όλα τα στάδια που πέρασαν οι αναπτυγμένες χώρες. Η θεωρία του Τρότσκι θα έβρισκε τη δικαίωση της στην επανάσταση του 1917.
Λίγους μήνες πριν την Οκτωβριανή Επανάσταση ο Τρότσκι είχε σπεύσει να διορθώσει «το μεγαλύτερο λάθος» της ζωής του, όπως παραδέχτηκε σε κείμενα του και ο ίδιος, και έστω και καθυστερημένα εντάχθηκε στους Μπολσεβίκους. Τα επόμενα χρόνια μαζί με τον Λένιν αναδείχτηκαν ως τους ηγέτες της επανάστασης, ενώ έπαιξαν τον βασικό ρόλο για να δημιουργηθεί η Τρίτη Διεθνής (Κομιντέρν).
Το δεύτερο μέρος του βιβλίου του Χάλας αναφέρεται στη σύγκρουση του Τρότσκι με τον Σταλινισμό και την αντεπανάσταση. Με συνοπτικό τρόπο εξηγεί ότι τόσο η Αριστερή Αντιπολίτευση, όσο και η Ενωμένη Αντιπολίτευση συγκρούστηκαν με τις επιλογές της γραφειοκρατίας του κόμματος και του κράτους που σταδιακά εξελίχτηκε στην άρχουσα τάξη της επαναστατημένης Ρωσίας και «στραγγάλισε» την επανάσταση και κάθε κατάκτησή της.
Ο Τρότσκι ήταν ο πρώτος επαναστάτης που επιχείρησε να απαντήσει στο ερώτημα που απασχολεί τους μαρξιστές ακόμα και σήμερα: τι είδους κοινωνία ήταν η Ρωσία. Κατάφερε να φτάσει μέχρι το συμπέρασμα ότι το καθεστώς που επέβαλλε ο Σταλινισμός ήταν ένα παραμορφωμένο εργατικό κράτος που για να το πάρουν ξανά οι εργάτες στα χέρια τους από την γραφειοκρατία χρειαζόταν μια νέα «εργατική εξέγερση».
Πατώντας πάνω σε αυτές τις αναλύσεις του Τρότσκι, ο Τόνι Κλιφ εξήγησε ότι η Ρωσία ήταν ένας κρατικός καπιταλισμός και η μόνη δυνατότητα να υπάρξει αλλαγή θα ήταν μια νέα σοσιαλιστική επανάσταση.
Ενιαίο μέτωπο
Το τρίτο μέρος του βιβλίου αναφέρεται στην σπουδαία συμβολή του Τρότσκι πάνω στα ζητήματα της στρατηγικής και τακτικής των επαναστατών. Ξανά μαζί με τον Λένιν έχουν αφήσει πίσω τους τα καλύτερα παραδείγματα, ειδικά με τα κείμενα των τεσσάρων πρώτων συνεδρίων της Κομιντέρν.
Το όνομα του Τρότσκι έχει συνδεθεί -και σωστά- με την τακτική του Ενιαίου Μετώπου. Εξηγούσε ότι το επαναστατικό κόμμα χρειάζεται να είναι μια «απολύτως ανεξάρτητη οργάνωση με καθαρό πρόγραμμα» που παλεύει για να κερδίσει την πλειοψηφία της εργατικής τάξης στην ιδέα της σοσιαλιστικής επανάστασης.
Επειδή, όμως, οι οικονομικές και πολιτικές μάχες της τάξης δεν σταματούν πριν από την περίοδο της επανάστασης, αλλά οι συγκρούσεις με την άρχουσα τάξη είναι καθημερινές οι επαναστάτες χρειάζεται να αξιοποιούν την τακτική του ενιαίου μετώπου για να έχουν πρακτικά αποτελέσματα δυναμώνοντας έτσι τόσο τον εαυτό τους όσο και την εργατική τάξη -υλικά και ιδεολογικά. Γράφει ο Τρότσκι χαρακτηριστικά «οποιοδήποτε κόμμα αντιπαραθέσει μηχανικά τον εαυτό του σ’ αυτή την ανάγκη της εργατικής τάξης για ενότητα στη δράση, είναι μόνιμα καταδικασμένο στα μυαλά των εργατών».
Μερικά από τα καλύτερα του κείμενα γράφτηκαν για να δώσει την σωστή κατεύθυνση στο γερμανικό Κομμουνιστικό Κόμμα στην πάλη ενάντια στο φασισμό και για να συγκρουστεί με τη σταλινική γραμμή των Λαϊκών Μετώπων σε Ισπανία και Γαλλία στη δεκαετία του ’30.
Ο Τρότσκι μπορεί να άργησε να καταλάβει την αξία του χτισίματος του επαναστατικού κόμματος, αλλά αφότου αναγνώρισε το λάθος του έφτασε στα ίδια συμπεράσματα με το Λένιν. Το επαναστατικό κόμμα χρειάζεται να είναι συγκεντρωτικό στη δράση του για να είναι αποτελεσματικό. Ταυτόχρονα, όμως, για να διορθώνει οποιαδήποτε λάθη κάνει στην πορεία του χρειάζεται να έχει απόλυτα δημοκρατικές εσωτερικές διαδικασίες.
Πάλεψε για αυτές τις ιδέες μέσα στις πιο δύσκολες συνθήκες τόσο όσο βρισκόταν μέσα στη Ρωσία αλλά και όσο ήταν εξόριστος, μέχρι το θάνατό του. Το 1938 έγραφε με αιτία την έλλειψη μαζικών επαναστατικών κομμάτων ότι «η ιστορική κρίση της ανθρωπότητας έχει συμπυκνωθεί σε κρίση της επαναστατικής ηγεσίας». Ο Τρότσκι δεν εγκατέλειψε ποτέ την προσπάθεια να χτίσει οργανώσεις που να ακολουθούν την γνήσια επαναστατική παράδοση των Μπολσεβίκων. Η τραγωδία τόσο για το επαναστατικό κίνημα όσο και για τον ίδιο τον Τρότσκι ήταν ότι ποτέ δεν μπόρεσε να υπάρξει ο «ζωτικός χώρος» για να μπορέσουν να αναπτυχθούν, όπως εξηγεί ο Χάλας στο τελευταίο μέρος του βιβλίου του.
Το νήμα της ζωής του μεγάλου επαναστάτη διακόπηκε το 1940 από το χέρι του σταλινικού εκτελεστή στο Μεξικό, όμως οι ιδέες του σήμερα είναι πιο επίκαιρες από κάθε άλλη φορά. «Ο Μαρξισμός του Τρότσκι» είναι ένα εργαλείο που μπορεί να μας βοηθήσει στην υπόθεση της επανάστασης με τον καλύτερο τρόπο.
Νεκτάριος Δαργάκης
