Μοντέρνος ναι, παραδοσιακός όχι

Πώς ο Παπαδιαμάντης μετέφρασε ένα βρετανικό κλασικό έργο επιστημονικής φαντασίας, του οποίου ο ήρωας προκαλεί τη φρίκη, όπως και η δική του ηρωίδα

της ΜΑΙΡΗΣ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΙΔΟΥ | Κυριακή 14 Φεβρουαρίου 2010

Ο Χ.Τζ.Ουέλς (1866-1946),ο άγγλος συγγραφέας και κοινωνικός φιλόσοφος που επηρρέασε τη λαϊκή φιλολογία των αρχών του 20ού αιώνα

Μια «χαμένη» μετάφραση του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, της νουβέλας τρόμου και επιστημονικής φαντασίας «Τhe Ιnvisible Μan» («Ο αόρατος άνθρωπος», 1897) του Χ. Τζ. Ουέλς (1866- 1946), που ο Παπαδιαμάντης τον απέδωσε ως Ε. Γ. Ουέλλς, έρχεται στο φως σχεδόν έναν αιώνα αργότερα. Μοιάζει να αποτελεί ευτύχημα η πνευματική συνάντηση των δύο συγγραφέων, σε μια εποχή που ήταν και οι δύο φτωχοί και άσημοι, αλλά ασφαλώς δεν ήταν τυχαία. Ο Παπαδιαμάντης, θαμμένος πάντα πίσω από ένα βουνό εφημερίδων, περιοδικών και βιβλίων στις εφημερίδες όπου δούλευε, οσμιζόταν τις εξελίξεις της εποχής του. Εκπλήσσει η ταχύτητα με την οποία εντόπισε ένα έργο που είχε δημοσιευτεί μόλις τέσσερα χρόνια νωρίτερα στο βρετανικόΡearson΄s Μagazineκαι θα καθιέρωνε στην ουσία στην Ευρώπη και σε όλο τον κόσμο το είδος του φανταστικού μυθιστορήματος. Βασικό μοτίβο στο είδος αυτό θα γινόταν και το θέμα της διαφορετικότητας, του «ξένου», της ετερότητας. Δεν ήταν λοιπόν ο «επαρχιώτης» συγγραφέας από τη Σκιάθο, το «χωριατόπαιδο»- όπως τον αποκάλεσαν κάποιοι- που αγωνιζόταν για τον επιούσιο, αλλά ένας πρωτοπόρος της εποχής που μεταμόρφωνε το υλικό που συναντούσε.

Οσον αφορά την πατρότητα της μετάφρασης, οι φιλολογικοί επιμελητές της έκδοσης Ν.Δ.

Τριανταφυλλόπουλος και Λαμπρινή Τριανταφυλλοπούλου δεν αφήνουν πλέον κανένα περιθώριο αμφιβολίας. Ηταν δουλειά του Παπαδιαμάντη από τη γαλλική μετάφραση του έργου, καθώς η διεύθυνση της εφημερίδας γαλλικές εκδόσεις είχε στη διάθεσή της και αυτές παρέδιδε στον μεταφραστή της.

Ο Αόρατος είναι ο Γκρίφφιν, ένας φυσικός που ανακαλύπτει τον τρόπο να καθιστά αόρατη την ύλη του και εφαρμόζει επιτυχώς το πείραμά του στον εαυτό του: γίνεται αόρατος. Καταφτάνει στο πανδοχείο του χωριού Ιππιγγ της Αγγλίας για να συνεχίσει τα πειράματά του και φροντίζει να είναι μονίμως καλυμμένος από την κορυφή ως τα νύχια, για να μη γίνει αντιληπτό ότι είναι αόρατος. Προξενεί με την αλλόκοτη συμπεριφορά του φόβο και φρίκη στους κατοίκους της περιοχής, στο δωμάτιό του μετακινούνται τα έπιπλα μόνα τους και εκσφενδονίζονται πράγματα από το πουθενά και η αγωνία κορυφώνεται όταν σημειώνονται κλοπές στο χωριό και κανείς δεν έχει δει τον κλέφτη. Ο Γκρίφφιν σύντομα οδηγείται στη βία, ακόμα και στον φόνο, προκειμένου να αποκτήσει την εξουσία που οραματίζεται, που είναι ο απόλυτος έλεγχος απέναντι σε όλους. Ενα καθεστώς τρόμου εγκαθιδρύεται, «Η Εποχή του Αοράτου Ανθρώπου». Το μόνο πρόβλημα είναι ότι ο ιδιοφυής φυσικός δεν μπορεί να βρει τον τρόπο να ξαναγίνει ορατός. Με βάση τον πανάρχαιο νόμο της ύβρεως και της τιμωρίας, οδηγείται τελικά στην καταδίωξή του από τον εξαγριωμένο όχλο και στη θανάτωσή του διά ξυλοδαρμού. Και τότε, νεκρός μόνο, αρχίζει να επανακτά σταδιακά την ορατή μορφή του:«- Προσοχή!έκραξεν ο αστυφύλαξ.Να,το ποδάρι αρχίζει να φαίνεται. Ούτω, βραδέως, αρχίσασα από τας χείρας και τους πόδας,μεταβαίνουσα ηρέμα εις όλα τα μέλη, μέχρι των οργάνων των ζωτικών, ετελέσθη η παράδοξος εκείνη μεταμόρφωσις, η επιστροφή εις την κατάστασιν της ορατής ουσίας.Ητο ως βραδεία εισβολή φαρμάκου». Η τραγική κατάληξη:«Είτα,αφού ετύλιξαν το σώμα,το μετέφεραν εις το πανδοχείον...».

Ανατριχιάζει κανείς αν συλλογιστεί πόσο επίκαιρος είναι ο προβληματισμός του βιβλίου στη σύγχρονη εποχή, και βοηθάει σ΄ αυτό η κυρία Πέγκυ Καρπούζου με ένα επίμετρο για την ανάδυση του είδους της επιστημονικής φαντασίας την εποχή ακριβώς των ραγδαίων εξελίξεων στον χώρο της επιστήμης και της τεχνολογίας. Ο Ουέλς έγραψε τον Αόρατο άνθρωπο μόλις ένα χρόνο μετά την εμφάνιση των ακτίνων «Χ» στην Αγγλία, μας πληροφορεί. Συχνά η προσωπικότητα του εφευρέτη συνδέεται με την έννοια της τρέλας, ή ακόμα και με εκείνην της εγκληματικότητας. Διαφαίνεται στον ορίζοντα ότι η ανεξέλεγκτη εξέλιξη μπορεί να παράγει τέρατα. Ποιος θα διαφωνούσε σήμερα;

Ο Θεοτοκάς είπε την αλήθεια τελικά, ότι «ο Παπαδιαμάντης ξέρει την Ευρώπη καλύτερα απ΄ όλους και ας μη πήγε ποτέ να τη δει», σχολιάζει ο επιμελητής της έκδοσης κ. Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος, απολαμβάνοντας σαν άλλος ραβδοσκόπος τον κρυμμένο θησαυρό που ανακάλυψε. Την ατμόσφαιρα μυστηρίου πλαισιώνουν τα σχέδια της Εύης Τσακνιά και η επιλογή σημειωμάτων για τον πολύγλωσσο ασκητή του προπερασμένου αιώνα στα αφτιά του βιβλίου.

Φιλολογικές γκάφες

Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης

Ο φιλόλογος Ν.Δ.Τριανταφυλλόπουλος μαζί με την κόρη του Λαμπρινή έχουν αποδυθεί τα τελευταία χρόνια σε ένα έργο ζωής,την αποκάλυψη του μεταφραστικού έργου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη.Σε μια τηλεφωνική επικοινωνία με τον κ.Τριανταφυλλόπουλο,από τη Χαλκίδα όπου διαμένει,μιλήσαμε για την έρευνα αυτή,που έχει στοιχεία αστυνομικής αναζήτησης.
- Πώς βρήκατε τη μετάφραση του «Αόρατου»;
«Πιστέψαμε ότι οι προηγούμενοι μελετητές, ενώ ήξεραν σε ποιες εφημερίδες ο Παπαδιαμάντης έδινε τακτικά μεταφράσεις και τις ανέφεραν, εν τούτοις δεν τις είχαν ψάξει καθόλου. Είχαν περιοριστεί στην εφημερίδα του Κορομηλά και στην “Ακρόπολι” του Γαβριηλίδη. Η κόρη μου, λοιπόν, άρχισε να ψάχνει και τις εφημερίδες “Το Νέον Αστυ”, και “Αστυ” (το απλό, το πρώτο), και ψάχνοντας αυτές τις εφημερίδες άρχισε να βρίσκει ανυπόγραφες μεταφράσεις. Οπότε αποκαλύφθηκε ότι υπήρχε ένα πλήθος μυθιστορημάτων, τα οποία ούτε καν είχαν καταγραφεί ούτε υποψιαζόμασταν ότι μπορούσε να έχει μεταφράσει ο Παπαδιαμάντης τέτοια μυθιστορήματα. Ενα απ΄ αυτά ήταν ο “Αόρατος”. ΄Η ήταν “Ο πύργος του Δράκουλα” του Μπραμ Στόουκερ, που επίσης θα εκδοθεί από την Κίχλη».

-Μόνον ο Παπαδιαμάντης έδινε ανυπόγραφες μεταφράσεις;
«Οχι, και άλλοι. Εκεί είναι το πρόβλημα, λοιπόν. Επρεπε να μην κάνουμε μια τυφλή καταγραφή σαν του Βαλέτα, ο οποίος έλεγε: Από τότε ως τότε δούλεψε στην “Ακρόπολι”, άρα όλα τα μυθιστορήματα υπό μορφήν επιφυλλίδων είναι του Παπαδιαμάντη... Επρεπε να βρούμε κριτήρια γλωσσικά».

- Βρέθηκαν μεταφράσεις που νομίζαμε ότι ήταν του Παπαδιαμάντη και δεν ήταν τελικά;
«Ναι, πάρα πολλές. Στην “Ακρόπολι”, λόγου χάρη, όλες οι μεταφράσεις που καταγράφει ο Βαλέτας δεν είναι του Παπαδιαμάντη· καταγράφει μεταφράσεις του Ζολά, που δεν είναι του Παπαδιαμάντη».

- Υπήρχε άλλος συγγραφέας στην εποχή του Παπαδιαμάντη που έγραφε έστω και κατά τρόπο ανάλογο;
«Ναι, ο Μπάμπης Αννινος, λόγου χάρη, που μεταφράζει πάρα πολύ καλά. Αν είναι σχετικά μικρό το κείμενο- ένα διήγημα-, μπορείς να ξεγελαστείς, δεν είναι και εύκολο να το πιάσεις. Αν είναι όμως εκτεταμένο, όπως είναι το μυθιστόρημα, όλο και βρίσκεις πράγματα που μόνον ο Παπαδιαμάντης θα μπορούσε να τα πει. Ας πούμε τώρα στον “Αόρατο” έχει τη λέξη “κουρμαντέλα”. Η λέξη “κουρμαντέλα” σημαίνει τραμπάλα και είναι ακόμη ένα είδος πειράγματος για γυναίκες που είναι κάπως ψηλές και έχουν ένα κάπως ασταθές βάδισμα, πάνε από ΄δώ κι από ΄κεί.

- Ποια είναι τα τεκμήρια ότι μια μετάφραση είναι του Παπαδιαμάντη;
«Είναι στοιχεία αλληλοστηριζόμενα. Το κύριο κριτήριο είναι το ύφος. Ετσι η Λαμπρινή ανακάλυψε με τη βοήθεια αυτών ότι είχε μεταφραστεί και είχε εκδοθεί από την “Ακρόπολι”, το 1893, το “Δόκτωρ Τζέκυλ και ο κος Χάυντ”. Παρότι δεν της αρέσει να ταξιδεύει, πήγε με μεγάλες προσδοκίες στη Θεσσαλονίκη, όπου υπήρχε το μοναδικό αντίτυπο, γιατί πίστευε ότι θα είχαμε έτσι μια τριλογία, ας το πούμε, φρίκης, τον “Αόρατο”, τον “Πύργο του Δράκουλα”, και το “Δόκτωρ Τζέκυλ και κος Χάυντ”- συγγενικά έργα, γοτθικά όπως λέμε σήμερα. Δυστυχώς δεν ήταν».

-Πόσο εύκολο είναι να ξεγελαστεί κανείς; «Είδατε τι έπαθε ο κ. Μουλλάς. Είχε βγάλει από το ΜΙΕΤ έναν τόμο με κείμενα του Ροΐδη, τα οποία θεωρούσε ότι ήταν άγνωστα. Είχαν γραφεί ψευδώνυμα. Αποδείχθηκε λοιπόν από τον κ. Βαρελά, επίκουρο καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, ότι αυτά δεν ήταν κείμενα του Ροΐδη, αλλά ενός άλλου, που ήταν δικηγόρος και εμιμείτο τον Ροΐδη. Αυτό ήταν για να σας δείξω ότι είναι πάρα πολύ δύσκολο να διακρίνουμε το ύφος, και μπορεί να πάθουμε όλοι γκάφες».

Διαβάστε περισσότερα: http://www.tovima.gr/default.asp?pid=46&ct=56&artid=291406&dt=14/02/2010#ixzz0jvvShRFU