Αποτυχία ενός ολόκληρου συστήματος
Η Σύνοδος της Κοπεγχάγης για την κλιματική αλλαγή

«Ο πλανήτης και όχι τα κέρδη τους», το σύνθημα που κυριάρχησε στα συλλαλητήρια της Κοπεγχάγης, δείχνει την προοπτική, όπως εξηγεί ο Λέανδρος Μπόλαρης.


H σύνοδος του ΟΗΕ στην Κοπεγχάγη για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής είχε συγκεντρώσει την προσοχή εκατομμυρίων ανθρώπων σε όλον τον κόσμο. Οι ελπίδες ήταν μεγάλες. Οι ακτιβιστές για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής και τα εκατομμύρια των ανθρώπων σε όλον το πλανήτη που ανησυχούν για την καταστροφική πορεία του περιβάλλοντος είχαν στραμμένα τα βλέμματά τους στην Κοπεγχάγη. Εκατοντάδες χιλιάδες συμμετείχαν σε διαδηλώσεις που απαιτούσαν από τις κυβερνήσεις να πάρουν μέτρα για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Στην ίδια την Κοπεγχάγη, οι διαδηλώσεις και το «Αντι-Φόρουμ» που οργάνωσε μια μεγάλη γκάμα οργανώσεων και κινήσεων ήταν οι μαζικότερες που έχουν γίνει - και αντιμετώπισαν τις «περιποιήσεις» της δανικής αστυνομίας.

Οι κυβερνήσεις όλου σχεδόν του κόσμου καλλιεργούσαν τέτοιες ελπίδες. Στην Κοπεγχάγη κατέφθασαν αντιπροσωπείες από 192 κυβερνήσεις. Η Greenpeace είχε ξεκινήσει μια μεγάλη καμπάνια με το σύνθημα «Οι πολιτικοί μιλάνε, οι ηγέτες δρουν», καλώντας αυτές ακριβώς τις κυβερνήσεις να πάρουν τις αρμόζουσες αποφάσεις. Και οι περισσότερες δήλωναν ότι αυτό σκοπεύουν να κάνουν. Η Ε.Ε υποτίθεται ότι είχε την πιο προωθημένη «περιβαλλοντική ατζέντα». Όμως, ακόμα κι οι ΗΠΑ του Μ. Ομπάμα έμοιαζαν να έχουν μετακινηθεί κατά πολύ από την εποχή που ο Μπους απέρριπτε ακόμα και το Πρωτόκολλο του Κιότο.

Ο 0πρωθυπουργός της Δανίας που «φιλοξενούσε» τη Σύνοδο, δήλωνε στις παραμονές της ότι «είναι εμφανής η πολιτική θέληση για τη σύναψη μιας παγκόσμιας συμφωνίας. Οι διαφορές μπορούν να ξεπεραστούν αν υπάρχει πολιτική θέληση και πιστεύω ότι υπάρχει». Ο Γκόρντον Μπράουν, ο πρωθυπουργός της Βρετανίας, δήλωνε σε ακόμα πιο δραματικούς τόνους: «Τα παιδιά μας δεν θα μας συγχωρήσουν αν αποτύχουμε».

Ο Τζορτζ Μόνμπιο, ακτιβιστής και συγγραφέας, σε ένα άρθρο που έγραψε στην εφημερίδα Guardian για την αποτυχία της Κοπεγχάγης, θυμίζει τι του είχε πει ένα χρόνο πριν ο Ιβο Ντε Μπόερ, ο επικεφαλής της επιτροπής του ΟΗΕ που οργάνωσε την Σύνοδο. «Για μένα, το χειρότερο σενάριο είναι ότι το κλίμα θα γίνει ένας δεύτερος Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου (ΠΟΕ)... Για μένα η Κοπεγχάγη είναι η προθεσμία που πρέπει να τηρήσουμε, και φοβάμαι ότι αν δεν το κάνουμε, τότε η διαδικασία θα αρχίσει να ξεχειλώνει, κι όπως έγινε και στις διαπραγματεύσεις για το παγκόσμιο εμπόριο, η μια προθεσμία μετά την άλλη θα παραβιάζεται, και στο τέλος θα μοιάζουμε με τη μικρή ορχήστρα που έπαιζε στο Τιτανικό ενώ το πλοίο βυθιζόταν...».1

Η αποτυχία...

Η προηγούμενη σύνοδος του ΟΗΕ που κατέληξε στην υπογραφή του Πρωτοκόλλου του Κιότο το 1997, είχε θέσει κάποιους στόχους για τη μείωση των εκπομπών «αερίων του θερμοκηπίου» (κυρίως διοξείδιο του άνθρακα) κατά 5.2% με βάση τα επίπεδα του 1990, μέχρι το 2012. Ηταν πολύ περιορισμένοι στόχοι.

Από τότε, όλα τα στοιχεία που επεξεργάζονται τα πιο έγκυρα επιστημονικά σώματα, αποδεικνύουν την επείγουσα ανάγκη για λήψη πολύ πιο ριζικών μέτρων προς αυτή τη κατεύθυνση. Η Διακυβερνητική Επιτροπή για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC) κρούει συνεχώς τον κώδωνα του κινδύνου: αν η θερμοκρασία του πλανήτη αυξηθεί πάνω από 2 οC μέχρι το τέλος του αιώνα, οι συνέπειες θα είναι μη αναστρέψιμες. Μια πρόσφατη μελέτη της IPCC, για παράδειγμα, προβλέπει άνοδο της στάθμης της θάλασσας κατά 9 ολόκληρα μέτρα, ακόμα και αν η αύξηση της θερμοκρασίας σταθεροποιηθεί στους 2οC.2

Κι όμως, το μόνο που κατάφερε η Σύνοδος της Κοπεγχάγης ήταν η έκδοση ενός κοινού ανακοινωθέντος, ενός «Συμφώνου» χωρίς κανένα συγκεκριμένο στόχο και καμιά δεσμευτική ισχύ. Ο Τζόναθαν Νηλ, που δραστηριοποιείται στην «Κίνηση ενάντια στην Κλιματική Αλλαγή» στη Βρετανία και συμμετείχε στις διαδηλώσεις της Κοπεγχάγης, έγραψε στην εφημερίδα Socialist Worker:

«Το Σύμφωνο καλύπτει δυόμισι σελίδες. Προηγουμένως, η συμφωνία του Κιότο προέβλεπε στόχους για μείωση των εκπομπών των πλούσιων χωρών. Το Σύμφωνο [της Κοπεγχάγης] λέει ότι κάθε χώρα θα ορίσει τους στόχους της όπως της αρέσει, και θα ενημερώσει τον ΟΗΕ μέχρι τις 31 Γενάρη. Περιμέναμε περαιτέρω διαπραγματεύσεις τον Δεκέμβρη στο Μεξικό. Οι περισσότερες χώρες τις περιμένουν ακόμα. Όμως, το Σύμφωνο αναφέρει ότι η πρώτη εκτίμηση για την εκπλήρωση αυτών των στόχων θα γίνει το 2015. Στο Σύμφωνο δεν περιλαμβάνονται νομικά δεσμευτικοί στόχοι. Ούτε ΄πολιτικά δεσμευτικοί΄ όροι. Τίποτα.».3

Διάφορες εξηγήσεις δίνονται για την αποτυχία της Κοπεγχάγης. Από την «ατολμία» των κυβερνήσεων μέχρι τις αντιθέσεις ανάμεσα στις ΗΠΑ και την Κίνα. Οι αντιθέσεις υπήρχαν, όμως, το τελικό ανακοινωθέν, το κατάπτυστο «Σύμφωνο» που μόνο τέτοιο δεν είναι, ήταν προϊόν μιας «πριβέ» συνάντησης ανάμεσα στον Ομπάμα, τον Χου Ζι Ντάο, πρόεδρο της Κίνας, τον Λούλα, πρόεδρο της Βραζιλίας, τον Σινγκ, πρόεδρο της Ινδίας και τον Ζούμα, πρόεδρο της Νότιας Αφρικής. Γι΄ αυτούς τους πολιτικούς, του «Βορρά» και του «Νότου» (ο Λούλα και ο Ζούμα είναι και επικεφαλής υποτίθεται αριστερών κυβερνήσεων) τα συμφέροντα του κεφαλαίου αποτελούν την υπέρτατη δέσμευση.




...των κυρίαρχων προσεγγίσεων

Γιατί η αποτυχία της Κοπεγχάγης δεν οφείλεται απλά σε κάποια ελαττώματα των διοργανωτών της. Συμβολίζει «την ιστορική αποτυχία της κυρίαρχης προσέγγισης στην περιβαλλοντική κρίση και την ανάγκη για πολύ πιο ριζικές λύσεις», όπως τονίζει στο εισαγωγικό του σημείωμα το τεύχος του Δεκέμβρη του περιοδικού Monthly Review (αμερικάνικη έκδοση). Στο ίδιο τεύχος, ο John Bellamy Foster εξηγεί ποια είναι αυτή η κυρίαρχη προσέγγιση και ποια είναι η ριζική λύση.

Η «κυρίαρχη προσέγγιση» βασίζεται σε δυο «φετιχισμούς»: τις υποσχέσεις ότι υπάρχουν κάποιες θαυματουργές τεχνολογικές λύσεις, που θα αντιμετωπίσουν το πρόβλημα, όπως η παραπέρα εφαρμογή της πυρηνικής ενέργειας. Στις πιο ακραίες εκδοχές αυτής της «λύσης» είναι οι διάφορες συνταγές «γεωμηχανικής» - όπως ο «βομβαρδισμός» της στρατόσφαιρας με διοξείδιο του θείου από στόλους αεροπλάνων ώστε να περιοριστεί η είσοδος της ακτινοβολίας του ήλιου ή η βύθιση ρινισμάτων σιδήρου στους ωκεανούς για την ταχύτερη απορρόφηση του διοξειδίου του άνθρακα.

Ο άλλος «φετιχισμός» είναι αυτός που κυριαρχεί έτσι κι αλλιώς στην καπιταλιστική κοινωνία, ο φετιχισμός της αγοράς. Το Πρωτόκολλο του Κιότο βασίστηκε σε αυτή την πεποίθηση. Ότι, δηλαδή, οι δυνάμεις της αγοράς είναι η «ατμομηχανή» η οποία θα έφερνε μείωση των ρύπων. Με βάση αυτό το Πρωτόκολλο στήθηκε μια ολόκληρη αγορά για την εμπορία «δικαιωμάτων» στην εκπομπή αερίων του θερμοκηπίου. Η Ε.Ε έχει πρωταγωνιστήσει σε αυτό τον τομέα. Η συνταγή κρίνεται εκ του αποτελέσματος: δεκατρία χρόνια μετά, οι - ανεπαρκέστατοι - στόχοι που είχε θέσει δεν έχουν επιτευχθεί από καμιά χώρα. Τους μόνους που ωφέλησε ήταν τις μεγάλες επιχειρήσεις και τους κερδοσκόπους, όχι ότι πρόκειται για δυο διαφορετικά πράγματα... Σε μια εμπεριστατωμένη μελέτη που διένειμαν στη Κοπεγχάγη, οι «Φίλοι της Γης» συγκρίνουν αυτή την αγορά με την αγορά των «στεγαστικών δανείων υψηλού ρίσκου» (subprime), δηλαδή την κερδοσκοπική φούσκα που έσκασε στις ΗΠΑ το καλοκαίρι του 2007.5 Στο προηγούμενο τεύχος του Σοσιαλισμός Από τα Κάτω, ο Σωτήρης Κοντογιάννης προσφέρει μια περιεκτική παρουσίαση για το πόσο μεγάλο παραμύθι είναι οι συνταγές και τα ευχολόγια των μεγάλων πολυεθνικών για «βιώσιμη ανάπτυξη» και την «πράσινη οικονομία».

Πριν τρεις δεκαετίες, όσοι μιλούσαν για τους κινδύνους της περιβαλλοντικής καταστροφής αντιμετωπίζονταν περίπου σαν οι τρελοί του χωριού και γραφικοί «οικολόγοι» με ταγάρια και σανδάλια. Αργότερα, το ζήτημα άρχισε να αποκτάει κάποια «νομιμοποίηση» αλλά εξακολουθούσε να αντιμετωπίζεται κομματιαστά: στη δεκαετία του ΄80 οι χλωροφθοράνθρακες (CFC) - συστατικά που περιέχονταν στο «φρέον» των ψυγείων ή στα διάφορα σπρέι - εντοπίστηκαν ως υπεύθυνοι για την «τρύπα του όζοντος».7 Όσο όμως περνούσε ο καιρός, τόσο γινόταν όλο και πιο ξεκάθαρο ότι το πρόβλημα δεν είναι η μια ή η άλλη «υπερβολή». Αντίθετα όλες οι «απειλές» συνδέονται και αλληλεπιδρούν.

Ο καπιταλισμός: το σύστημα της μη-βιώσιμης ανάπτυξης

Η αιτία τους δεν είναι γενικά η παρέμβαση του ανθρώπου στη φύση. Είναι η συγκεκριμένη κοινωνική οργάνωση αυτής της παρέμβασης, ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής. Ο καπιταλισμός είναι το πρώτο εκμεταλλευτικό σύστημα στην ιστορία της ανθρωπότητας που έχει επιβάλλει τη «γενικευμένη εμπορευματική παραγωγή». Η ίδια η ικανότητα του ανθρώπου να επιδρά στη φύση έχει γίνει εμπόρευμα, η εργατική δύναμη. Και μαζί μ΄ αυτήν η φύση ολόκληρη κι ο πλούτος της.

Διακόσια περίπου χρόνια πριν, όταν ο καπιταλισμός κατακτούσε ακόμα τον πλανήτη, το 1804, ο Τζορτζ Μέηντλαντ, όγδοος υποκόμης του Λόντερντεηλ, είχε παρατηρήσει ότι όσο αυξάνονται τα «ιδιωτικά πλούτη» (οι ανταλλακτικές αξίες με τη μαρξιστική ορολογία) τόσο πιο γρήγορα καταστρέφεται ο φυσικός πλούτος. Αυτό το «Παράδοξο του Λόντερντεηλ», όπως έχει μείνει γνωστό από τότε, ο Μαρξ το υιοθέτησε και το ανέπτυξε στην κριτική του καπιταλισμού.

Η κινητήριος δύναμη του συστήματος είναι ο ανταγωνισμός ανάμεσα στους διαφορετικούς καπιταλιστές για τη μεγαλύτερη συσσώρευση κεφαλαίου, το μεγαλύτερο ποσοστό κέρδους. Ο Καρλ Μαρξ, ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα, είχε επισημάνει πού οδηγεί αυτή η κούρσα όχι μόνο για τους εργάτες αλλά και για τη φύση. Το «Κεφάλαιο» για παράδειγμα έχει πολλές τέτοιες αναφορές:

«[Και] Κάθε πρόοδος της καπιταλιστικής γεωργίας δεν είναι πρόοδος μόνο στη καταλήστευση του εργάτη, μα και στην τέχνη καταλήστευσης του εδάφους, κάθε πρόοδος στο ανέβασμα της γονιμότητάς του για ένα ορισμένο χρονικό διάστημα είναι ταυτόχρονα και πρόοδος στην καταστροφή των πηγών αυτής της γονιμότητας... Επομένως, η κεφαλαιοκρατική παραγωγή αναπτύσσει μόνο την τεχνική και το συνδυασμό του κοινωνικού προτσές παραγωγής, υποσκάπτοντας ταυτόχρονα τις πηγές απ΄ όπου αναβρύζει κάθε πλούτος: τη γη και τον εργάτη».

Ο καπιταλισμός δεν αναγνωρίζει όρια στο κυνήγι της συσσώρευσης. Για την ακρίβεια τα όριά του είναι αυτά που βάζει μόνος του στον εαυτό του, όπως επεσήμανε ο Μαρξ: οι οικονομικές κρίσεις είναι η μια εκδήλωση αυτών των «ορίων» που γεννάει η άναρχη και τυφλή ανταγωνιστική φύση του συστήματος.

Η φύση είναι το άλλο όριο. Ο καπιταλισμός έχει φτάσει στο σημείο να απειλεί την ίδια την συνέχεια της ζωής στον πλανήτη με τη μορφή που την ξέρουμε. Είναι αλήθεια ότι αυτοί που βρίσκονται στο τιμόνι αυτού του συστήματος μπορούν πια να διακρίνουν αυτό το «όριο». Ολοι μιλάνε για την ανάγκη της «βιώσιμης ανάπτυξης». Όμως, δεν μπορούν να πάρουν πραγματικά μέτρα προς αυτή την κατεύθυνση. Γιατί κάτι τέτοιο απαιτεί τη ριζική αλλαγή της οικονομίας με κέντρο τις ανθρώπινες ανάγκες. Ο Μαρξ πάλι στο «Κεφάλαιο» είχε επισημάνει τι θα σήμαινε μια τέτοια κοινωνία όσον αφορά τη φύση:

«Από τη σκοπιά ενός ανώτερου οικονομικού κοινωνικού σχηματισμού, η ατομική ιδιοκτησία ξεχωριστών ατόμων στη γήινη σφαίρα θα εμφανίζεται τόσο πέρα για πέρα ανούσια, όσο κι η ατομική ιδιοκτησία ενός ανθρώπου πάνω σε έναν άλλο άνθρωπο. Ακόμα και μια ολόκληρη κοινωνία, ένα έθνος, μάλιστα όλες οι σύγχρονες κοινωνίες μαζί παρμένες, δεν είναι ιδιοκτήτες της γης. Είναι απλώς οι κάτοχοί της, οι επικαρπωτές της, και οφείλουν σαν boni patres familias να την κληροδοτήσουν βελτιωμένη στις επόμενες γενιές».



Μετά την Κοπεγχάγη τι;

Αυτές οι επισημάνσεις δεν έχουν απλά μια θεωρητική σημασία. Εχουν να κάνουν με τη κατεύθυνση που πρέπει να πάρει το κίνημα ενάντια στην κλιματική αλλαγή το επόμενο διάστημα.

Αυτό το κίνημα έκανε μια εντυπωσιακή εμφάνιση στην Κοπεγχάγη. Το Σάββατο 12 Δεκέμβρη οι διαδηλωτές ξεπέρασαν τις 100.000. Πρόκειται για τη μεγαλύτερη διαδήλωση που έχει γίνει ποτέ ενάντια στην κλιματική αλλαγή. Θύμιζε το κύκλο των μεγάλων διεθνών κινητοποιήσεων που ξεκίνησε δέκα χρόνια πριν στο Σηάτλ των ΗΠΑ, όταν η συμμαχία των «νταλικέρηδων με τα χελωνόπαιδα» (δηλαδή των συνδικαλισμένων εργατών με τους περιβαλλοντικούς ακτιβιστές) οδήγησαν σε κατάρρευση τη Σύνοδο του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου.

Για ένα μεγάλο κομμάτι των ακτιβιστών που έδωσαν τον καλύτερο εαυτό τους στη διοργάνωση αυτής της κινητοποίησης, η αποτυχία της Κοπεγχάγης ήρθε σαν μια οδυνηρή έκπληξη. Πολλές από τις κινήσεις και τις συλλογικότητες που συμμετείχαν στις διαδηλώσεις και την Αντι-Σύνοδο, κυρίως μη-κυβερνητικές οργανώσεις αλλά και άλλες, συμμετείχαν σαν προσκεκλημένοι και παρατηρητές στην ίδια την επίσημη Σύνοδο - 25.000 μέλη τους είχαν επίσημες άδειες εισόδου στο συνεδριακό κέντρο «Μπέλα Σέντερ». Όταν έγινε φανερό ότι πάει για αποτυχία και στις παραμονές της άφιξης του Ομπάμα, ο ΟΗΕ απλά αφαίρεσε το δικαίωμα συμμετοχής σε όλον αυτόν τον κόσμο.

Η αγανάκτηση που προκάλεσε η κοροϊδία της Συνόδου πρέπει να βρει έκφραση στη συνέχιση και κλιμάκωση αυτού του κινήματος. Όχι μόνο στο επίπεδο των μεγάλων διαδηλώσεων. Το κίνημα χρειάζεται να αγκαλιάσει και νέες κοινωνικές δυνάμεις που έχουν τη δύναμη να επιβάλλουν τις αλλαγές που απαιτούνται για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής και τη σωτηρία του πλανήτη. Η εργατική τάξη και τα συνδικάτα της είναι το κλειδί σε αυτή την προσπάθεια. Στις συνθήκες της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, μπορούν να αναπτυχθούν δυνατοί αγώνες που θα συνδέουν για παράδειγμα την πάλη ενάντια στις απολύσεις και την ανεργία με τη διεκδίκηση μαζικών προγραμμάτων κατασκευής κατοικιών με περιβαλλοντικά κριτήρια ή τη μόνωση των υπαρχόντων κτιρίων ώστε να περιοριστεί η σπατάλη ενέργειας. Η πάλη ενάντια στην ιδιωτικοποίηση - και διάλυση - των δημόσιων συγκοινωνιών είναι και πάλη για τη προστασία του περιβάλλοντος.

Παράλληλα με αυτούς τους αγώνες, χρειάζεται και αποσαφήνιση ποιοι είναι οι αντίπαλοί μας. Δεν υπάρχουν «πράσινοι» καπιταλιστές ούτε «πράσινοι» διαχειριστές του συστήματός τους. Η Κοπεγχάγη έδειξε τι κρύβεται πίσω από τις φλυαρίες πολιτικών, όπως ο Γ. Παπανδρέου ή ο Γκόρντον Μπράουν, περί «πράσινης ανάπτυξης».

Η αντικαπιταλιστική αριστερά και στην Ελλάδα έχει να παίξει σημαντικό ρόλο σε αυτή την προσπάθεια. Στο χτίσιμο ενός μαζικού, ενωτικού κινήματος, όπως αυτό που βγήκε στους δρόμους της Κοπεγχάγης τον Δεκέμβρη. Αλλά και στο να εξασφαλίσει ότι οι μάχες που θα δίνει το επόμενο διάστημα θα έχουν το σωστό προσανατολισμό: θα έρχονται σε ρήξη με τον καπιταλισμό και τις καταστροφικές προτεραιότητές του.

Σημειώσεις

1 Guardian, 21 Δεκέμβρη 2009, στο: www.guardian.co.uk

2 www.guardian.co.uk/environment/2009/dec/ 16/ipcc-sea-level-rise-temperatures

3 www.swp.org.uk/23/12/2009/copenhagen-betrayal-jonathan-neale

4 John Bellamy Foster, «Why Ecological Revolution?» Monthly Review, Volume 61, Number 8, January 2010, στο: www.monthlyreview.org/100101foster.php

5 «A dangerous obsession», στο: www.foe.co.uk

6 Σωτήρης Κοντογιάννης, «Κλίμα και Πράσινη Ανάπτυξη», Σοσιαλισμός από τα Κάτω, Νο77, Νοέμβρης-Δεκέμβρης 2009.

7 Το Πρωτόκολλο του Μόντρεαλ (1987) ήταν η πρώτη συνθήκη που έθετε στόχο το σταμάτημα εκπομπών CFC.

8 Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, Τόμος Πρώτος, εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, σελ. 522-523.

9 Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, Τόμος Τρίτος, εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, σελ. 954.