Ιστορική σημείωση: Οι τραπεζίτες και ελληνικός καπιταλισμός: Από το Ζαΐμη στον Παπαδήμο

Κομμένα στη μέση χαρτονομίσματα των 500 δραχμών από μια προηγούμενη χρεοκοπία τη δεκαετία του 1920. Μετά το πραγματικό κούρεμα της εποχής, έχασαν τη μισή τους αξία.

Στο κτίριο της οδού Πειραιώς του Μουσείου Μπενάκη φιλοξενείται ως τις 22 Γενάρη έκθεση που οργανώνει το Ιστορικό Αρχείο Εθνικής Τράπεζας για τα 170 χρόνια από την ίδρυση της τράπεζας.

Στην έκθεση αναδεικνύονται κάποια, όχι άγνωστα, αλλά ιδιαίτερα χρήσιμα πράγματα. Πάνω από όλα, καταγράφεται πόσο δεμένες ήταν και είναι οι εξελίξεις στην Ελλάδα με το τραπεζικό κεφάλαιο και ειδικά με την Εθνική Τράπεζα. Μέσα από την ιστορία της Εθνικής, μπορεί κανείς να δει σε μεγάλο βαθμό την ιστορία του ελληνικού καπιταλισμού. Ο πιο απρόσφορος τρόπος είναι κοιτώντας τα πορτρέτα των παλιών διοικητών της τράπεζας. Εκεί, η πολυτέλεια και τα χρυσά ρολόγια παραμένουν απελπιστικά ίδια, την ώρα που ο απλός κόσμος περνούσε πολέμους, πείνα και προσφυγιά. Από τα έγγραφα, τις φωτογραφίες και τα χαρτονομίσματα όμως βγαίνουν περισσότερα συμπεράσματα.
Για όποιον δεν ξέρει τα ονόματα των κατά καιρούς διοικητών και υποδιοικητών, θα τα αναγνωρίσει ως ονόματα δρόμων του κέντρου της Αθήνας, της Θεσσαλονίκης και άλλων πόλεων. Από το Γεώργιο Σταύρου και τον Στέφανο Στρέιτ, ως τον ελβετό τραπεζίτη Εϋνάρδο και τους Ζωσιμάδες, διοικητές, διευθυντές και βασικοί μέτοχοι όλοι έχουν από κάποιον δρόμο προς τιμήν τους. Στη Φιλοθέη, υπάρχει περίσσευμα από τέτοιες οδούς, μιας και η περιοχή ιδρύθηκε από την ίδια την ΕΤΕ τη δεκαετία του '30 για να στεγάσει τα στελέχη και τους υπαλλήλους της. Αν στις πρώτες δεκαετίες η έννοια του τραπεζίτη μπερδεύεται με αυτήν του φιλέλληνα και του εθνικού ευεργέτη, στη συνέχεια ο τραπεζίτης γίνεται ένα με τον Υπουργό, τον Πρωθυπουργό, ακόμα και με τον πρόεδρο της Δημοκρατίας. Κάθε άλλο παρά ο Λουκάς Παπαδήμος είναι ο πρώτος τραπεζίτης που κυβερνάει την Ελλάδα. Η σύνδεση τραπεζιτών και κυβέρνησης καταγράφεται με τον πιο γλαφυρό τρόπο στο ότι η ελληνική πρωθυπουργική κατοικία είναι το “Μέγαρο Μαξίμου”. Ο Δημήτριος Μάξιμος ήταν υποδιοικητης της ΕΤΕ τη δεκαετία του '10, διοικητής στις αρχές της δεκαετίας '20 για να γίνει πρωθυπουργός το 1947 στη διάρκεια του Εμφυλίου.
Το φαινόμενο έχει ξεκινήσει ήδη παλιότερα. Ο Ευθύμιος Κεχαγιάς, υποδιοικητής της ΕΤΕ έγινε υπουργός Οικονομικών της κυβέρνησης Κουμουνδούρου τη δεκαετία του 1860. Ο Στέφανος Στρέιτ έγινε υπουργός Οικονομικών της κυβέρνησης Ζαϊμη, ένα χρόνο αφού εγινε διοικητης. Ο ίδιος ο Ζαΐμης είναι το πιο ακραίο παράδειγμα. Από πρωθυπουργός γίνεται στη συνέχεια συνδιοικητής της ΕΤΕ 1914-1920 και ταυτόχρονα πρωθυπουργός κατά διαστήματα, για να γίνει τελικά Πρόεδρος της Δημοκρατίας. Με το τέλος της κοινοβουλευτικής Δημοκρατίας το '35, ο τραπεζίτης-πρόεδρος έγινε “αντιβασιλέας”. Ένα χρόνο αργότερα θα έχει την μετά θάνατον “τιμή” να του εκφωνήσει τον επικήδειο ο Ιωάννης Μεταξάς ο οποίος έχει ήδη κηρύξει δικτατορία. Οι φασίστες, οι τραπεζίτες και τα άλλα καθάρματα πάντα δούλευαν μαζί στην Ελλάδα. Όσο για τους “τροϊκανούς” που συμπληρώνουν το σημερινό σύνθημα, η πρώτη κυβέρνηση Ζαΐμη ήταν αυτή που διαχειρίστηκε τη χρεοκοπία του 1897, τις αποζημιώσεις προς την Τουρκία και την εγκατάσταση στην Αθήνα διεθνούς επιτροπής αντιπροσώπων που έλεγχαν τα δημόσια οικονομικά για να ξεπληρωθούν τα δάνεια. Εκείνη η “Τρόικα”, σε μια άλλη σύμπτωση της ιστορίας, είχε σαν πρώτη έδρα της, το σημερινό Προεδρικό Μέγαρο, με το που ολοκληρώθηκε η οικοδόμησή του το 1897.
Η Εθνική Τράπεζα της Ελλάδας ξεκίνησε τους ισχυρούς δεσμούς της με το ελληνικό κράτος και τον ελληνικό καπιταλισμό, κερδίζοντας το “εκδοτικό προνόμιο” από το 1841, με το που ιδρύθηκε. Είχε δηλαδή το μοναδικό δικαίωμα να εκδίδει και να κυκλοφορεί χαρτονόμισμα. Μόνο το 1928, μετά από 87 χρόνια, η Τράπεζα της Ελλάδος πήρε το προνόμιο από τα χέρια της Εθνικής.

Επέκταση

Η ΕΤΕ δεν ήταν ποτέ κάτι “έξω” από το ελληνικό κράτος. Η πορεία της ΕΤΕ ακολουθεί την επέκταση των ελληνικών συνόρων. Από τα πρώτα υποκαταστήματα στη Σύρο και την Πάτρα, η ΕΤΕ απλώνεται στην Κέρκυρα το 1872, το 1899 στην Κρήτη, το 1913 φτάνει στα Γιάννενα και τη Θεσσαλονίκη. Όπου δεν είχε το προνόμιο, το κέρδισε καταπίνοντας άλλες τράπεζες, όπως την Ηπειροθεσσαλίας το 1899 και την Τράπεζα Κρήτης το 1919.
Στην Έκθεση προβάλλεται προκλητικά η “συνεισφορά” της ΕΤΕ σε όλους τους εθνικούς αγώνες. Αυτό που καταγράφεται πραγματικά είναι πώς η ΕΤΕ είναι βασικός πυλώνας που σπρώχνει προς τον πόλεμο και την ιμπεριαλιαστική επέκταση σε όλη της τη σταδιοδρομία, ενώ βγαίνει κερδισμένη και από τις νίκες και από τις ήττες και τις καταστροφές. Όταν το 1910 ο τραπεζίτης Ιωάννης Βαλαωρίτης γυρίζει στην Ευρώπη για να τακτοποιηθούν τα προηγούμενα δάνεια, αξιοποιεί αυτές τις επισκέψεις για να εξασφαλίσει νέα δάνεια για τους Βαλκανικούς Πολέμους που έρχονται: “δια την νικηφόρο περάτωσιν του κατά της Τουρκίας πολέμου”. Η ΕΤΕ θα δανείσει στο ελληνικό κράτος και για τους Βαλκανικούς και για τη συντήρηση των συμμαχικών στρατευμάτων και για τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο και στη συνέχεια εκατοντάδες εκατομμύρια δραχμές για τη μικρασιατική εκστρατεία. Ένα από τα πιο συγκινητικά εκθέματα στην οδό Πειραιώς είναι τα κατάστιχα της Τράπεζας με τα ονόματα των προσφύγων, τον τόπο καταγωγής τους (Έφεσος, Σμύρνη κλπ) και δίπλα την προσωρινή τους “κατοικία” (Κάτω Περιστέρι, Κοκκινιά, Νέα Χαλκηδόνα κλπ.). Ο λόγος είναι ότι η ΕΤΕ είχε αναλάβει να διαχειριστεί την ανταλλαγή της γης που άφηναν πίσω τους οι διωγμένοι Τούρκοι με τις χαμένες περιουσίες του κόσμου που ερχόταν από τη Μικρασία. Και τα δάνεια που δίνει στο κράτος για τη διαχείριση της κρίσης και τα ψίχουλα που έδωσαν στους πρόσφυγες, η ΕΤΕ τα έδωσε υποθηκεύοντας όλα τα κτήματα.
Η πρόκληση φτάνει στο σημείο του αίσχους όταν η Έκθεση αναφέρεται στην ΕΤΕ στη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής. Λίγο πολύ παρουσιάζει σαν “αντιστασιακή” ενέργεια τη συνεδρίαση του Γ.Σ. της τράπεζας τον Ιούλη του ‘42, όπου συζητήθηκε πώς θα ανοικοδομηθεί η ελληνική οικονομία μετά τον πόλεμο. Ο τραπεζίτης Γουναράκης περηφανευόταν για τις συζητήσεις εκείνης της εποχης και το “πρόγραμμα οικονομικής οργανώσεως της χώρας δυνάμενον να εφαρμοσθή ευθύς ως αποκατασταθή ειρήνη εν τω κόσμω. Η πρωτοβουλία αυτή της Τραπέζης είναι άξια πάσης εξάρσεως”. Αυτό που δεν αναφέρει η έκθεση είναι ότι η ΕΤΕ είχε ήδη κάνει συμφωνίες με την Deutsche Bank, τη Siemens, με τη μεσολάβηση της κατοχικής κυβέρνησης Τσολάκογλου. Το χειμώνα του '41 – '42, ακριβώς μπροστά στο πολυτελές μέγαρο της ΕΤΕ στην πλατεία Κοτζιά ήταν που συσσωρεύονταν τα πτώματα των δεκάδων χιλιάδων ανθρώπων που πέθαιναν από την πείνα στην Αθήνα.
Μετά τον πόλεμο, η ΕΤΕ θα έχει ξανά κεντρικό ρόλο στο πάρτι του ελληνικού καπιταλισμού. Μαζί με την Κτηματική και την Αγροτική αναλαμβάνει τη μοιρασιά της αμερικάνικης βοήθειας του σχεδίου Μάρσαλ προς τις επιχειρήσεις. Η ιδρυτική πράξη των νέων τζακιών ήταν τον Απρίλη του '49 όταν η Τράπεζα άρχισε να δέχεται αιτήσεις για ίδρυση ή επέκταση “βιομηχανιών, μεταλλείων, ξενοδοχείων και άλλων τουριστικών επιχειρήσεων, συγκοινωνιακών έργων και έργων κοινής ωφέλειας, αλιείας και γεωργίας”.

Χρεοκοπία

Αν ο ελληνικός καπιταλισμός βαδίζει σήμερα στη χρεοκοπία, βάδισε μέχρι εδώ μαζί και υπό την καθοδήγηση των τραπεζιτών. Βρίσκει κανείς την ΕΤΕ πίσω από τα μεγάλα έργα του “τρικουπικού προγράμματος” που φτάνουν στη χρεοκοπία του 1893, όπως τη βρίσκει στις συμφωνίες για την εξαγορά των “προβληματικών” στις δεκαετίες του '70 και του '80 που διόγκωσαν το δημόσιο χρέος, διασώζοντας τα χρεοκοπημένα αφεντικά, όπως τη βρίσκει και πίσω από την διεθνή επέκταση της δεκαετίας του 1990, τα μεγάλα έργα της δεκαετίας του 2000. Το νήμα που ενώνει τη διώρυγα της Κορίνθου με την Ολυμπιάδα του 2004 είναι η προσπάθεια του ελληνικού καπιταλισμού να τρέξει για να πιάσει την καλύτερη δυνατή θέση στο διεθνές στερέωμα, να αρπάξει όσο το δυνατόν περισσότερα, και στη συνέχεια να βάλει τους εργαζόμενους και τους φτωχούς να πληρώσουν σε κάθε πιθανή αποτυχία.
Οι φωτογραφίες των σύγχρονων καταστημάτων στα Σκόπια, τη Σόφια, το Βουκουρέστι, όπως και η εξαγορά της Finansbank στην Τουρκία έχουν αναρτηθεί στην Έκθεση ως συνέχεια μιας ένδοξης κοσμοπολίτικης πορείας που ξεκινάει από τους Ρωμιούς μεγαλεμπόρους της Τεργέστης και της Νίζνας στην Ουκρανία. Η ίδια αυτή επέκταση στα Βαλκάνια αποτελεί σήμερα το μεγάλο βαρίδι για το ελληνικό τραπεζικό σύστημα. Αλλά για τους τραπεζίτες, οι επιτυχίες είναι πάντα δικές τους, οι αποτυχίες ανήκουν σε άλλους.
Εξάλλου πάνω από έναν αιώνα πριν γραφτεί ειρωνικά ότι “ό,τι είναι καλό για την Γκόλντμαν Σακς είναι καλό για τις ΗΠΑ”, ο τραπεζίτης Ι. Βαλαωρίτης απέρριψε κάθε σκέψη για αύξηση της φορολογίας της Εθνικής Τράπεζας λέγοντας ότι κάθε μέτρο κατά της ΕΤΕ θα είναι μέτρο κατά της Ελλάδας: “οιονδήποτε μέτρον, καιρίως πλήττον την Εθνική Τράπεζαν και την επί της πίστεως αυτής θεμελιουμένην νομισματική της χώρας κυκλοφορίαν, δεν ηδύνατο ή να αυξήσει την αδυναμίαν του κράτους προς εκπλήρωσιν των υποχρεώσεων αυτού”.
Τα ίδια ψέματα επαναλαμβάνουν οι τραπεζίτες -και οι κυβερνήσεις τους- από το 19ο αιώνα ως τον 21ο. Γι'αυτό και δεν υπάρχει συζήτηση για το τι πρέπει να τους επιφυλάξει το εργατικό κίνημα. Κρατικοποίηση χωρίς αποζημίωση στην Εθνική Τράπεζα και σε όλες τις άλλες τράπεζες, με τους εργαζόμενους να παίρνουν τον έλεγχο των αποθεματικών και ενός νέου “εκδοτικού προνομίου”.
Ο συσσωρευμένος πλούτος στα θησαυροφυλάκιά τους είναι ο ιδρώτας και το αίμα των χωρικών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, των προσφύγων του '22, των φαντάρων που θυσιάστηκαν στους πολέμους, των εργατών που ξανάχτισαν τον ελληνικό καπιταλισμό μετά από κάθε πολεμική καταστροφή, της εργατικής τάξης όλων των Βαλκανίων που είδε τους κόπους της να περνάνε από την σταλινική ολιγαρχία στους έλληνες “επενδυτές”. Και στα χέρια αυτής της τάξης θα πρέπει να επιστρέψει.

http://ergatiki.gr/index.php?option=com_k2&view=item&id=3528%3Ai997&Itemid=62