του Λέανδρου Μπόλαρη
Βοήθημα στην πάλη για την ανατροπή
Ο Ντεϊβιντ Χάρβεϊ είναι Αμερικάνος μαρξιστής γεωγράφος και πιο
γνωστός για τις μελέτες του πάνω στο “Κεφάλαιο” του Μαρξ και τον
σύγχρονο καπιταλισμό. Βιβλία του έχουν κυκλοφορήσει στα ελληνικά, για
τον ιμπεριαλισμό και τον νεοφιλελευθερισμό – μπορείτε να βρείτε τις
παρουσιάσεις τους σε προηγούμενα τεύχη αυτού του περιοδικού. Επίσης, ο
Χάρβεϊ ήταν ομιλητής στον “Μαρξισμό 2010” που οργάνωσε το ΣΕΚ και όσοι
είχαν την τύχη να τον ακούσουν θα θυμούνται όχι μόνο την ενδιαφέρουσα
μαρξιστική ανάλυση για την κρίση αλλά και τις σαφείς πολιτικές θέσεις
του, όπως για την παύση πληρωμών του χρέους.
Πράγματι, ο Χάρβεϊ είναι από τους λίγους ακαδημαϊκούς που χρησιμοποιούν τη θεωρία για να απαντήσουν στο ερώτημα “Τί να κάνουμε;”. Αυτός είναι και ο τίτλος που έχει βάλει στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου. Δυστυχώς, ο μεταφραστής χάνει την έμμεση αναφορά στο βιβλίο του Λένιν, αποδίδοντας τον τίτλο ως “Τι πρέπει να γίνει”. (Συνολικά, η μετάφραση βρίθει από κραυγαλέα λάθη σε σημείο που να διαστρεβλώνεται η ουσία των απόψεων του Χάρβεϊ).
Ομως, το βιβλίο αξίζει ολόκληρο, από το πρώτο κιόλας κεφάλαιο. Σ' αυτό ο Χάρβεϊ παρουσιάζει την πορεία της εμφάνισης της κρίσης το 2007 στις ΗΠΑ με επίκεντρο τα – ξεχασμένα πλέον – “ενυπόθηκα στεγαστικά υψηλού κινδύνου”. Στη συνέχεια γενικεύει, υποστηρίζοντας ότι η αιτία που παράγει κερδοσκοπικές φούσκες σαν κι αυτήν είναι η αδυναμία του κεφαλαίου να βρει πιο κερδοφόρες παραγωγικές επενδύσεις για τα κέρδη του, αυτό που ο Χάρβεϊ ονομάζει “πλεόνασμα κεφαλαίου” και “πρόβλημα διάθεσης πλεονάσματος”. Η ανάλυση του Χάρβεϊ σ' αυτό το σημείο μοιράζεται κάμποσα κοινά με την ανάλυση που έχει διατυπωθεί από τις σελίδες αυτού του περιοδικού ή το πολύτιμο βιβλίο “Καπιταλισμός Ζόμπι” του Κρις Χάρμαν. Προχωράνε παράλληλα.
Εχει σημασία αυτή η αναδρομή του Χάρβεϊ για μας σήμερα; (Το βιβλίο δημοσιεύτηκε στα αγγλικά το καλοκαίρι του 2010). Ναι, έχει. Γιατί “θυμίζει” ότι η κρίση δεν είναι προϊόν κάποιας συνωμοσίας ή κάποιου σπάταλου “μοντέλου ανάπτυξης” της Ελλάδας. Είναι παγκόσμια, βαθιά και – όπως επισημαίνει από την αρχή ο Χάρβεϊ – οι άρχουσες τάξεις κι οι κυβερνήσεις τους εφαρμόζουν ως συνταγές για το ξεπέρασμά της τις ίδιες πολιτικές που επιτάχυναν την εμφάνισή της.
Το βιβλίο είναι, όμως, κάτι πολύ περισσότερο από τα παραπάνω. Ο Χάρβεϊ διατυπώνει μια θεωρία για την καπιταλιστική κρίση. Για τον τρόπο που το κεφαλαιο “συγκεντρώνεται”, τίθεται “επί το έργον”, “πάει στην αγορά”, “εξελίσσεται” (τίτλοι των επόμενων κεφαλαίων). Επίσης, ο Χάρβεϊ ενσωματώνει δυο παράγοντες που συνήθως λείπουν από τις συζητήσεις για την κρίση, την “γεωγραφία του όλου πράγματος” και τη “δημιουργική καταστροφή της γης”. Από αυτή την άποψη το “Αίνιγμα” είναι ταυτόχρονα και συνέχεια και εκλαϊκευση του πιο σημαντικού έργου του με τίτλο Limits to Capital, που πρωτοδημοσιεύτηκε το 1982.
Πρόκειται για κεφάλαια με πολύ γόνιμο υλικό. Από τα “άμεσα” ζητήματα: ο Χάρβεϊ για παράδειγμα δείχνει πως μια νέα κερδοσκοπική φούσκα γιγαντώνεται στην Κίνα, που για πολλούς σχολιαστές είναι ο από μηχανής θεός που θα σύρει τον παγκόσμιο καπιταλισμό στη Γη της Επαγγελίας. Η απόπειρα του Χάρβεϊ να εξετάσει τον καπιταλισμό και την πορεία του προς την κρίση όχι μόνο στον χρόνο αλλά και στο χώρο (γεωγραφία), εκτός του γενικότερου ενδιαφέροντός της, είναι και ένα καλό αντίδοτο στη στειρότητα των “οικονομικών” που διδάσκονται στα Πανεπιστήμια. Σ' αυτά το αόρατο χέρι της αγοράς και η προσφορά-ζήτηση λειτουργούν κυριολεκτικά εκτός τόπου και χρόνου, με μπόλικες εξισώσεις που δεν εξηγούν τίποτα και δεν προβλέπουν το παραμικρό.
Υπάρχουν προβλήματα με την ανάλυση του Χάρβεϊ. Το πρώτο έχει να κάνει με την εκτίμησή του – την οποία διατυπώνει στο κεφάλαιο “Το Κεφάλαιο επί το έργον” – ότι ο “νόμος της πτωτικής τάσης του μέσου ποσοστού κέρδους” που είχε διατυπώσει ο Μαρξ στον Τρίτο Τόμο του Κεφάλαιου, δεν μπορεί να χρησιμέψει ως βασική αιτία που σπρώχνει το σύστημα σε κρίση. Στον πυρήνα αυτού του νόμου είναι η τάση για την αύξηση της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου, δηλαδή ότι ο ανταγωνισμός σπρώχνει τον καπιταλισμό να συσσωρεύει σταθερό κεφάλαιο (νεκρή εργασία) σε βάρος του μεταβλητού (ζωντανή εργασία). Εφόσον η “ζωντανή εργασία”, η δουλειά των εργατών, είναι το μόνο που δημιουργεί νέα αξία, από ένα σημείο και μετά το ποσοστό κέρδους θα πέφτει (ακόμα και αν η μάζα του παραμένει τεράστια). Για τον Χάρβεϊ οι “αντισταθμιστικές τάσεις” – κάποιες διατυπώνει ο ίδιος ο Μαρξ – ακυρώνουν εν πολλοίς αυτό τον νόμο. Ομως, δεν παρουσιάζει μια πειστική εναλλακτική ερμηνεία. Η θέση του ότι το σύστημα χρειάζεται ετήσιους ρυθμούς ανάπτυξης τουλάχιστον 3% δεν είναι ούτε εμπειρικά ούτε θεωρητικά τεκμηριωμένη.
Μια δεύτερη δέσμη προβλημάτων γεννάει η προσπάθεια του Χάρβεϊ να διατυπώσει μια γενικότερη θεωρία της κοινωνικής εξέλιξης, στο κεφάλαιο “Το Κεφάλαιο εξελίσσεται”. Καταγράφει επτά “σφαίρες”, από τους οποίες καμιά δεν είναι η πρωταρχική από τις “τεχνολογίες και οργανωτικές δομές” μέχρι την “παραγωγή και εργασιακή διαδικασία” αλλά και την “φύση και την αναπαραγωγή της καθημερινότητας”. Πρόκειται για άποψη προβληματική από πολλές απόψεις. Για παράδειγμα ο Χάρβεϊ εκτιμά ότι οι “απόπειρες οικοδόμησης του σοσιαλισμού στο παρελθόν απέτυχαν” εξαιτίας της ανεπαρκούς εμπλοκής και με τις επτά σφαίρες, κάτι που προσάπτει στον Λένιν και τους μπολσεβίκους. Μια μαρξιστική εξήγηση για την ήττα της Ρώσικης Επανάστασης, όμως, δεν μπορεί να ξεκινάει από τις “θεωρητικές ανεπάρκειες” αλλά από τις καταθλιπτικά υλικές πιέσεις της απομόνωσής της. Ο Στάλιν δεν συνέχισε κάποια απόπειρα κίνησης στον κομμουνισμό, αλλά έχτισε τον κρατικό καπιταλισμό σε “μια και μόνο χώρα”.
Ολα αυτά έχουν σημασία σήμερα, ιδιαίτερα επειδή ο Χάρβεϊ αναζητάει με ειλικρίνεια και πάθος το δρόμο για μια αντικαπιταλιστική στρατηγική. Από αυτή την άποψη μόνο μπέρδεμα μπορούν να προκαλέσουν οι αναφορές του όχι απλά στη Βενεζουέλα του Τσάβες αλλά ακόμα και στο Εργατικό Κόμμα της Βραζιλίας. Μέχρι και η πορεία που θα ακολουθήσει το Κομμουνιστικό Κόμμα της Κίνας είναι κάτι που “παίζεται”.
Ωστόσο, τα βασικά συμπεράσματα του Χάρβεϊ είναι πολύτιμα για τον αγώνα ενάντια στον καπιταλισμό. Είναι συμπεράσματα που στο κέντρο τους έχουν την ανάγκη της επαναστατικής ανατροπής. “Ο καπιταλισμός ήρθε στον κόσμο, όπως είπε κάποτε ο Μαρξ, βουτηγμένος στη φωτιά και το αίμα. Μολονότι θα ήταν ίσως εφικτό να κατορθώναμε να απαλλαγούμε από το βάρος του αντί να παρασυρθούμε από αυτό, οι πιθανότητες της όποιας αμιγώς ειρηνικής διόδου στη γη της επαγγελίας είναι μηδαμινές”, γράφει στο τελευταίο κεφάλαιο. Και εξηγεί:
“Για να γίνει κατανοητή η πολιτική αναγκαιότητα όλου αυτού, απαιτείται πρώτα η εξιχνίαση του αινίγματος του κεφαλαίου...Απ' την στιγμή που αφαιρεθεί η μάσκα του και απογυμνωθούν τα μυστήριά του, θα είναι ευκολότερο να δούμε το τι να κάνουμε και με ποιον τρόπο. Ο καπιταλισμός ποτέ δεν θα καταρρεύσει από μόνος του. Πρέπει να τον σπρώξουμε. Η συσσώρευση του κεφαλαίου δεν θα παύσει ποτέ. Πρέπει να την σταματήσουμε. Η καπιταλιστική τάξη δεν θα εκχωρήσει ποτέ εκούσια την εξουσία της. Πρέπει να την απαλλοτριώσουμε”. (Ο μεταφραστής κάνει το “σπρώξουμε”, pushed στο αγγλικό κείμενο, “πίεση” και την απαλλοτρίωση “να αλλοτριωθεί”. Τα σχόλια περιττεύουν).
Τιμή 19.17€, 297 σελίδες, Εκδόσεις Καστανιώτης
http://socialismfrombelow.gr/index.php?option=com_k2&view=item&id=340:i91&Itemid=56
Πράγματι, ο Χάρβεϊ είναι από τους λίγους ακαδημαϊκούς που χρησιμοποιούν τη θεωρία για να απαντήσουν στο ερώτημα “Τί να κάνουμε;”. Αυτός είναι και ο τίτλος που έχει βάλει στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου. Δυστυχώς, ο μεταφραστής χάνει την έμμεση αναφορά στο βιβλίο του Λένιν, αποδίδοντας τον τίτλο ως “Τι πρέπει να γίνει”. (Συνολικά, η μετάφραση βρίθει από κραυγαλέα λάθη σε σημείο που να διαστρεβλώνεται η ουσία των απόψεων του Χάρβεϊ).
Ομως, το βιβλίο αξίζει ολόκληρο, από το πρώτο κιόλας κεφάλαιο. Σ' αυτό ο Χάρβεϊ παρουσιάζει την πορεία της εμφάνισης της κρίσης το 2007 στις ΗΠΑ με επίκεντρο τα – ξεχασμένα πλέον – “ενυπόθηκα στεγαστικά υψηλού κινδύνου”. Στη συνέχεια γενικεύει, υποστηρίζοντας ότι η αιτία που παράγει κερδοσκοπικές φούσκες σαν κι αυτήν είναι η αδυναμία του κεφαλαίου να βρει πιο κερδοφόρες παραγωγικές επενδύσεις για τα κέρδη του, αυτό που ο Χάρβεϊ ονομάζει “πλεόνασμα κεφαλαίου” και “πρόβλημα διάθεσης πλεονάσματος”. Η ανάλυση του Χάρβεϊ σ' αυτό το σημείο μοιράζεται κάμποσα κοινά με την ανάλυση που έχει διατυπωθεί από τις σελίδες αυτού του περιοδικού ή το πολύτιμο βιβλίο “Καπιταλισμός Ζόμπι” του Κρις Χάρμαν. Προχωράνε παράλληλα.
Εχει σημασία αυτή η αναδρομή του Χάρβεϊ για μας σήμερα; (Το βιβλίο δημοσιεύτηκε στα αγγλικά το καλοκαίρι του 2010). Ναι, έχει. Γιατί “θυμίζει” ότι η κρίση δεν είναι προϊόν κάποιας συνωμοσίας ή κάποιου σπάταλου “μοντέλου ανάπτυξης” της Ελλάδας. Είναι παγκόσμια, βαθιά και – όπως επισημαίνει από την αρχή ο Χάρβεϊ – οι άρχουσες τάξεις κι οι κυβερνήσεις τους εφαρμόζουν ως συνταγές για το ξεπέρασμά της τις ίδιες πολιτικές που επιτάχυναν την εμφάνισή της.
Το βιβλίο είναι, όμως, κάτι πολύ περισσότερο από τα παραπάνω. Ο Χάρβεϊ διατυπώνει μια θεωρία για την καπιταλιστική κρίση. Για τον τρόπο που το κεφαλαιο “συγκεντρώνεται”, τίθεται “επί το έργον”, “πάει στην αγορά”, “εξελίσσεται” (τίτλοι των επόμενων κεφαλαίων). Επίσης, ο Χάρβεϊ ενσωματώνει δυο παράγοντες που συνήθως λείπουν από τις συζητήσεις για την κρίση, την “γεωγραφία του όλου πράγματος” και τη “δημιουργική καταστροφή της γης”. Από αυτή την άποψη το “Αίνιγμα” είναι ταυτόχρονα και συνέχεια και εκλαϊκευση του πιο σημαντικού έργου του με τίτλο Limits to Capital, που πρωτοδημοσιεύτηκε το 1982.
Πρόκειται για κεφάλαια με πολύ γόνιμο υλικό. Από τα “άμεσα” ζητήματα: ο Χάρβεϊ για παράδειγμα δείχνει πως μια νέα κερδοσκοπική φούσκα γιγαντώνεται στην Κίνα, που για πολλούς σχολιαστές είναι ο από μηχανής θεός που θα σύρει τον παγκόσμιο καπιταλισμό στη Γη της Επαγγελίας. Η απόπειρα του Χάρβεϊ να εξετάσει τον καπιταλισμό και την πορεία του προς την κρίση όχι μόνο στον χρόνο αλλά και στο χώρο (γεωγραφία), εκτός του γενικότερου ενδιαφέροντός της, είναι και ένα καλό αντίδοτο στη στειρότητα των “οικονομικών” που διδάσκονται στα Πανεπιστήμια. Σ' αυτά το αόρατο χέρι της αγοράς και η προσφορά-ζήτηση λειτουργούν κυριολεκτικά εκτός τόπου και χρόνου, με μπόλικες εξισώσεις που δεν εξηγούν τίποτα και δεν προβλέπουν το παραμικρό.
Υπάρχουν προβλήματα με την ανάλυση του Χάρβεϊ. Το πρώτο έχει να κάνει με την εκτίμησή του – την οποία διατυπώνει στο κεφάλαιο “Το Κεφάλαιο επί το έργον” – ότι ο “νόμος της πτωτικής τάσης του μέσου ποσοστού κέρδους” που είχε διατυπώσει ο Μαρξ στον Τρίτο Τόμο του Κεφάλαιου, δεν μπορεί να χρησιμέψει ως βασική αιτία που σπρώχνει το σύστημα σε κρίση. Στον πυρήνα αυτού του νόμου είναι η τάση για την αύξηση της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου, δηλαδή ότι ο ανταγωνισμός σπρώχνει τον καπιταλισμό να συσσωρεύει σταθερό κεφάλαιο (νεκρή εργασία) σε βάρος του μεταβλητού (ζωντανή εργασία). Εφόσον η “ζωντανή εργασία”, η δουλειά των εργατών, είναι το μόνο που δημιουργεί νέα αξία, από ένα σημείο και μετά το ποσοστό κέρδους θα πέφτει (ακόμα και αν η μάζα του παραμένει τεράστια). Για τον Χάρβεϊ οι “αντισταθμιστικές τάσεις” – κάποιες διατυπώνει ο ίδιος ο Μαρξ – ακυρώνουν εν πολλοίς αυτό τον νόμο. Ομως, δεν παρουσιάζει μια πειστική εναλλακτική ερμηνεία. Η θέση του ότι το σύστημα χρειάζεται ετήσιους ρυθμούς ανάπτυξης τουλάχιστον 3% δεν είναι ούτε εμπειρικά ούτε θεωρητικά τεκμηριωμένη.
Μια δεύτερη δέσμη προβλημάτων γεννάει η προσπάθεια του Χάρβεϊ να διατυπώσει μια γενικότερη θεωρία της κοινωνικής εξέλιξης, στο κεφάλαιο “Το Κεφάλαιο εξελίσσεται”. Καταγράφει επτά “σφαίρες”, από τους οποίες καμιά δεν είναι η πρωταρχική από τις “τεχνολογίες και οργανωτικές δομές” μέχρι την “παραγωγή και εργασιακή διαδικασία” αλλά και την “φύση και την αναπαραγωγή της καθημερινότητας”. Πρόκειται για άποψη προβληματική από πολλές απόψεις. Για παράδειγμα ο Χάρβεϊ εκτιμά ότι οι “απόπειρες οικοδόμησης του σοσιαλισμού στο παρελθόν απέτυχαν” εξαιτίας της ανεπαρκούς εμπλοκής και με τις επτά σφαίρες, κάτι που προσάπτει στον Λένιν και τους μπολσεβίκους. Μια μαρξιστική εξήγηση για την ήττα της Ρώσικης Επανάστασης, όμως, δεν μπορεί να ξεκινάει από τις “θεωρητικές ανεπάρκειες” αλλά από τις καταθλιπτικά υλικές πιέσεις της απομόνωσής της. Ο Στάλιν δεν συνέχισε κάποια απόπειρα κίνησης στον κομμουνισμό, αλλά έχτισε τον κρατικό καπιταλισμό σε “μια και μόνο χώρα”.
Ολα αυτά έχουν σημασία σήμερα, ιδιαίτερα επειδή ο Χάρβεϊ αναζητάει με ειλικρίνεια και πάθος το δρόμο για μια αντικαπιταλιστική στρατηγική. Από αυτή την άποψη μόνο μπέρδεμα μπορούν να προκαλέσουν οι αναφορές του όχι απλά στη Βενεζουέλα του Τσάβες αλλά ακόμα και στο Εργατικό Κόμμα της Βραζιλίας. Μέχρι και η πορεία που θα ακολουθήσει το Κομμουνιστικό Κόμμα της Κίνας είναι κάτι που “παίζεται”.
Ωστόσο, τα βασικά συμπεράσματα του Χάρβεϊ είναι πολύτιμα για τον αγώνα ενάντια στον καπιταλισμό. Είναι συμπεράσματα που στο κέντρο τους έχουν την ανάγκη της επαναστατικής ανατροπής. “Ο καπιταλισμός ήρθε στον κόσμο, όπως είπε κάποτε ο Μαρξ, βουτηγμένος στη φωτιά και το αίμα. Μολονότι θα ήταν ίσως εφικτό να κατορθώναμε να απαλλαγούμε από το βάρος του αντί να παρασυρθούμε από αυτό, οι πιθανότητες της όποιας αμιγώς ειρηνικής διόδου στη γη της επαγγελίας είναι μηδαμινές”, γράφει στο τελευταίο κεφάλαιο. Και εξηγεί:
“Για να γίνει κατανοητή η πολιτική αναγκαιότητα όλου αυτού, απαιτείται πρώτα η εξιχνίαση του αινίγματος του κεφαλαίου...Απ' την στιγμή που αφαιρεθεί η μάσκα του και απογυμνωθούν τα μυστήριά του, θα είναι ευκολότερο να δούμε το τι να κάνουμε και με ποιον τρόπο. Ο καπιταλισμός ποτέ δεν θα καταρρεύσει από μόνος του. Πρέπει να τον σπρώξουμε. Η συσσώρευση του κεφαλαίου δεν θα παύσει ποτέ. Πρέπει να την σταματήσουμε. Η καπιταλιστική τάξη δεν θα εκχωρήσει ποτέ εκούσια την εξουσία της. Πρέπει να την απαλλοτριώσουμε”. (Ο μεταφραστής κάνει το “σπρώξουμε”, pushed στο αγγλικό κείμενο, “πίεση” και την απαλλοτρίωση “να αλλοτριωθεί”. Τα σχόλια περιττεύουν).
Τιμή 19.17€, 297 σελίδες, Εκδόσεις Καστανιώτης
http://socialismfrombelow.gr/index.php?option=com_k2&view=item&id=340:i91&Itemid=56
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου