Ο ΔΑΡΒΙΝΟΣ, ο ΕΝΓΚΕΛΣ και ο ΧΑΡΜΑΝ - Συναρπαστικός ιστορικός υλισμός

 γράφει ο Λέανδρος Μπόλαρης
http://www.ergatiki.gr/index.php?option=com_k2&view=item&id=1320:i952&Itemid=11

Το Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο κάνει «ποδαρικό» στο 2011 με μια έκδοση που περιέχει δυο συναρπαστικά κείμενα.

Το πρώτο έχει τίτλο «Ο ρόλος της εργασίας στην εξανθρώπιση του πιθήκου» και είναι γραμμένο από τον Φρήντριχ Ένγκελς, τον αχώριστο σύντροφο και ισάξιο συνεργάτη του Καρλ Μαρξ. Το δεύτερο έχει τίτλο «Ο Ένγκελς και η καταγωγή της ανθρώπινης κοινωνίας» και το έχει γράψει ο Κρις Χάρμαν, ο επαναστάτης μαρξιστής που πολλά κείμενά του είναι προσβάσιμα στα ελληνικά από τις εκδόσεις του Μαρξιστικού Βιβλιοπωλείου. Η λέξη «συναρπαστικά» στη πρώτη πρόταση τούτου του κειμένου δεν είναι υπερβολή. Συνήθως, ο ιστορικός υλισμός παρουσιάζεται από εχθρούς –και δυστυχώς κάμποσους «φίλους»- σαν μια ακαταλαβίστικη και λίγο βαρετή πολυλογία με δυσνόητη ορολογία π.χ για το ρόλο της βάσης και του εποικοδομήματος, τον τρόπο της μετάβασης από τον ένα τρόπο παραγωγής στον άλλο. Δεν είναι καθόλου έτσι, και τα δυο κείμενα το αποδεικνύουν: διαβάστε το κείμενο του Ένγκελς για παράδειγμα και μετά δείτε ένα από τα αμέτρητα ντοκιμαντέρ του BBC που μας βομβαρδίζει το Σκάϊ για τους πίθηκους, τους χιμπαντζήδες τις συνήθειές τους και «πόσο ανθρώπινοι μοιάζουν» και θα νιώσετε ότι έχετε πολλά να πείτε. Το κείμενο του Κρις Χάρμαν μας περνάει από την άχλη της προϊστορίας στην αυγή του πολιτισμού που συνοδεύτηκε από το ταξικό διαχωρισμό και τη γυναικεία καταπίεση στις κοινωνίες που έκαναν αυτό το μεγάλο άλμα.
Για τον Ένγκελς (και προφανώς για τον Χάρμαν) ο ιστορικός υλισμός δεν είναι ένα «πατρόν» που πάνω του πρέπει να κόψουμε την πραγματικότητα, μια φόρμουλα που δίνει το μαγικό κλειδί να γίνουμε παντογνώστες επί παντός του επιστητού από την κουλτούρα των Αζτέκων μέχρι τις κρίσεις του σύγχρονου καπιταλισμού. Όπως εξηγεί κι ο σύντομος πρόλογος της έκδοσης, το κείμενο αυτό γραμμένο το 1876, αποτελεί μέρος ενός συνολικότερου –ανολοκλήρωτου- έργου του Ένγκελς, της «Διαλεκτικής της Φύσης» στο οποίο ασχολείται συστηματικά με την επιστήμη της εποχής του, αποκαλύπτοντας ένα τεράστιο πλούτο συστηματικής γνώσης των ζητημάτων με τα οποία ασχολείται.
Αυτό που υποστηρίζει ο Ένγκελς στον «ρόλο της εργασίας» είναι καταρχήν κάτι που είχε υποστηρίξει επανειλημμένα με τον Μαρξ και σε άλλα τους πιο «νεανικά» κείμενα. Ότι δηλαδή ο άνθρωπος είναι κομμάτι του φυσικού κόσμου, η ιστορία του είναι κομμάτι της ιστορίας της φύσης. Δεν είναι ούτε δημιούργημα του Θεού ούτε μια κατάρα «εξωτερική» στη φύση που απλά την εκμεταλλεύεται. Και γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο, ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής είναι καταστροφικός γιατί όχι μόνο σπαταλά την εργασία, τη μια πηγή πλούτου, αλλά και την φύση, την άλλη. Σε ένα ίσως από τα λιγότερο γνωστά αποσπάσματα από τα έργα του, ο Ένγκελς υπογραμμίζει στο τέλος του «ρόλου της εργασίας»:
«Η αστική κοινωνική επιστήμη, η κλασική πολιτική οικονομία, καταπιάνεται προπαντός μόνο με τα άμεσα επιδιωκόμενα αποτελέσματα των ανθρώπινων πράξεων που προσανατολίζονται στην παραγωγή και την ανταλλαγή. Αυτό ανταποκρίνεται εντελώς στην κοινωνική οργάνωση, της οποίας αποτελεί θεωρητική έκφραση. Εφόσον οι ξεχωριστοί καπιταλιστές μπαίνουν στην παραγωγή και στην ανταλλαγή αναζητώντας το άμεσο κέρδος δεν μπορούν να λάβουν υπόψη τους κατ’ αρχήν, παρά μόνο τα πιο κοντινά τα πιο άμεσα αποτελέσματα. Όταν ένας μεμονωμένος εργοστασιάρχης ή έμπορος πουλά το εμπόρευμα που παράγει ή που αγοράζει, με το συνηθισμένο κέρδος, μένει ικανοποιημένος και δεν ασχολείται με το τι συμβαίνει ύστερα με το εμπόρευμα και τον αγοραστή του. Το ίδιο συμβαίνει και με τις φυσικές συνέπειες των πράξεών του. Τι τους ένοιαζε τους ισπανούς κατόχους των φυτειών στη Κούβα, που έκαιγαν τα δάση στις πλαγιές και έβρισκαν στη στάχτη αρκετό λίπασμα για μια γενιά εξαιρετικά αποδοτικών δέντρων καφέ, τι τους ένοιαζε ότι οι ραγδαίες βροχές θα έπαιρναν ύστερα το απροστάτευτο πια επιφανειακό στρώμα της γης, αφήνοντας πίσω τους μόνο τους γυμνούς βράχους;»
Βασισμένος σε μια τέτοια λογική, ο Ένγκελς γράφει για το ρόλο της εργασίας. Ο Κρις Χάρμαν στο δικό του κείμενο συνοψίζει την άποψη του Ένγκελς ως εξής:

Εξέλιξη

«Η θέση του Ένγκελς βλέπει την ανθρώπινη εξέλιξη να περνά μέσα από ένα αριθμό αλληλοσυνδεόμενων σταδίων: βάδισμα στα δυο πόδια, κατασκευή και χρήση εργαλείων, ανάπτυξη του χεριού, κοινωνικότητα, ανάπτυξη του εγκεφάλου και της ομιλίας. Αυτή η ανάλυσή του στηριζόταν στην προηγούμενη δουλειά του Δαρβίνου και κάθε ένα από αυτά τα στάδια αναφέρεται και από τον Δαρβίνο. Όμως, ο Ένγκελς άλλαξε τη σειρά με ένα σημαντικό τρόπο.
Ο Δαρβίνος υπέθεσε πως η ανάπτυξη του μεγέθους του εγκεφάλου και η νοημοσύνη επιτελέστηκε πριν από τη μετάβαση στο βάδισμα στα δυο πόδια και τη χρήση των χεριών για τη κατασκευή εργαλείων. Ο Ένγκελς υποστήριξε πως η σειρά των γεγονότων ήταν η αντίστροφη. Ότι ήταν η απελευθέρωση των χεριών που έκανε δυνατή τη συνεργατική εργασία σε μια κλίμακα που ούτε θα μπορούσε κανείς να φανταστεί ανάμεσα στους πιθήκους και ότι απ’ αυτό προέκυψε και η ανάπτυξη του εγκεφάλου».
Ο Χάρμαν ξεκινάει το δικό του κείμενο με μια υπεράσπιση των βασικών θέσεων του Ένγκελς στο ζήτημα (και διορθώσεις σε δευτερεύοντα σημεία) που εντυπωσιάζει με την εμβρίθειά της. Απαντάει εξαντλητικά στο ιδεολόγημα που παράγεται με χίλιες δυο μορφές και υποστηρίζει λίγο πολύ ότι το ανθρώπινο είναι «ένα είδος γεννημένο στο αίμα». Το πόσο διαδεδομένη είναι αυτή η ιδέα, το δείχνει για παράδειγμα το ξεκίνημα της κλασσικής πλέον ταινίας του Στάνλεϊ Κιούμπρικ «Οδύσσεια του Διαστήματος» που στα πρώτα της λεπτά δείχνει μια ομάδα αρχαιοπιθήκων στην «Αυγή του Ανθρώπου» να εξοπλίζεται με κόκκαλα νεκρών ζώων για να σκοτώσει τους άλλους που της είχαν «κλέψει» το νερόλακκο.
Στην πραγματικότητα, επιμένει ο Χάρμαν αν υπάρχει κάτι που μπορεί να ονομαστεί ανθρώπινη φύση, αυτό είναι περισσότερο το βαθιά ριζωμένο αίσθημα του μοιράσματος, της αμοιβαιότητας, της γενναιοδωρίας, της συνεργασίας και του εξισωτισμού. Γιατί η πορεία μας από την «Αυγή του Ανθρώπου» μέχρι μερικές χιλιάδες χρόνια πριν, από τον homo erectus μέχρι τους πρώτους αγρότες, έγινε με ομάδες και κοινωνίες χωρίς τάξεις, εκμετάλλευση, καταπίεση -με πρώτα τη γυναικεία- κράτος.
Αυτό είναι το «δεύτερο μισό» του κειμένου του Χάρμαν, που καταπιάνεται με ένα άλλο κλασσικό βιβλίο του Ένγκελς, την «Καταγωγή της Οικογένειας, της Ατομικής Ιδιοκτησίας και του Κράτους». Για τους κλασσικούς του μαρξισμού, ο διαχωρισμός της κοινωνίας σε τάξεις και η εμφάνιση μιας δύναμης που στέκεται πάνω από την κοινωνία τάχα για να την συμφιλιώσει, το κράτος δηλαδή, δεν ήταν γέννημα ούτε της ανθρώπινης τάσης για κυριαρχία και πλεονεξία ούτε γενικά της πολυπλοκότητας των κοινωνικών λειτουργιών. Γεννήθηκαν σε συγκεκριμένες φάσεις ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων της ανθρωπότητας, σε συγκεκριμένους τόπους, και με συγκεκριμένες συνθήκες. Και όπως εμφανίστηκε ιστορικά, έτσι θα εκλείψει. Και θα περάσουμε, όπως έγραψε ο «στρατηγός» -το παρατσούκλι του Ένγκελς - σε ένα άλλο έργο του, από την προϊστορία στην πραγματική ιστορία του ανθρώπου, από το βασίλειο της ανάγκης στο βασίλειο της ελευθερίας.
Όταν παλεύουμε σήμερα στη μέση μιας από τις χειρότερες κρίσεις που έχει γεννήσει ο καπιταλισμός, αξίζει να έχουμε καλά χαραγμένο στο μυαλό μας ποιο είναι το τέλος της διαδρομής που θέλουμε να βαδίσουμε ξεκινώντας από την ανατροπή του καπιταλισμού.