Ναζίμ Χικμέτ - η καρδιά μας πάντα μαζί του βρίσκεται

γράφει ο Κυριάκος Μπάνος

Το βράδυ 2 Ιούνη 2013 η Ιστανμπούλ ήδη φωτίζει τον δρόμο της εξέγερσης και η τούρκικη αστυνομία κάνει ντου στα γραφεία του ΚΚ Τουρκίας καταστρέφοντας το Πολιτιστικό Κέντρο Ναζίμ Χικμέτ. Είναι σχεδόν ειρωνικό, αφού είναι ακριβώς 50 χρόνια από το βράδυ που ο μεγαλύτερος Τούρκος επαναστάτης ποιητής του 20ου αιώνα παθαίνει καρδιακό επεισόδιο, εξόριστος στη Μόσχα, αφήνοντας την τελευταία του πνοή στις 3 Ιούνη του 1963.

Ο Ναζίμ Χικμέτ Ραν (Nazim Hikmet Ran), όπως ήταν το πραγματικό του όνομα, γεννήθηκε στην Θεσσαλονίκη στις 15 Γενάρη του 1902 σε μια ευυπόληπτη οθωμανική οικογένεια της πόλης. Ο πατέρας του Χικμέτ Μπέης ήταν αξιωματούχος του υπουργείου Εξωτερικών και η μητέρα του Τζελίλ Χανίμ, ήταν ζωγράφος και εγγονή του τελευταίου Οθωμανού στρατάρχη της Θεσσαλονίκης Μεχμέτ Αλή Πασά. Ο Χικμέτ συνέχισε τις σπουδές του στην Ιστανμπούλ και σύντομα τον συνεπήρε ο παλμός της αστικοδημοκρατικής επανάστασης των νεότουρκων. Γράφτηκε μάλιστα στην Οθωμανική Ναυτική Σχολή στην διάρκεια της οποίας, ωστόσο, έρχεται σε επαφή για πρώτη φορά με τις ιδέες της Οκτωβριανής Επανάστασης.

Από την πρώτη του κιόλας επίσκεψη το 1921 στην Μόσχα ο Χικμέτ, γοητευμένος από τα μηνύματα της Οκτωβριανής Επανάστασης, αποφασίζει να εγκατασταθεί σπουδάζοντας οικονομικές και πολιτικές επιστήμες. Εκτός όμως από την ακαδημαϊκή μόρφωση στη Χώρα των Σοβιέτ, ο Χικμέτ εμβαθύνει στην μαρξιστική φιλοσοφία και ιδεολογία και γράφεται το 1923 στο Κομμουνιστικό Κόμμα της Τουρκίας που έχει ιδρυθεί από το 1920 με το πρώτο συνέδριό του στο Μπακού του Αζερμπαϊτζάν. «Στο εικοσιτετράωρο: 24 ώρες Λένιν/ 24 ώρες Μαρξ/ 24 ώρες Ενγκελς/ εκατό δράμια μαύρο ψωμί/ 20 τόνους βιβλία…», γράφει σε στίχους του εκείνη την περίοδο. Ο Χικμέτ θα παρευρεθεί σαν τιμητική φρουρά στην κηδεία του Λένιν το 1923, μια εικόνα που θα περιγράψει με μεγαλειώδη τρόπο σε ένα από τα εμβληματικά και λιγοστά πεζά του, το αυτοβιογραφικό “Οι Ρομαντικοί”, που κυκλοφόρησε ένα χρόνο πριν το θάνατό του.

Η επιστροφή του στην Τουρκία το 1924 ξεκίνησε με τους καλύτερους οιωνούς.

Γρήγορα όμως τα πράγματα θα αλλάξουν. Είναι η περίοδος που το ΚΚΤ βγαίνει παράνομο και το κράτος καταστέλλει άγρια κάθε δραστηριότητα του κόμματος στην Τουρκία. Ο Χικμέτ σύντομα συλλαμβάνεται. Λίγο αργότερα, το 1926, δραπετεύει ξανά στην Σοβιετική Ένωση. Εκεί γνωρίζεται με τον, κατά έξι χρόνια μεγαλύτερό του, μεγάλο ποιητή του Οχτώβρη, Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι και άλλους μεγάλους της σχολής των φουτουριστών.

Από τη Ρωσία στην Τουρκία

 

 

Το 1928 δίνεται γενική αμνηστία στην Τουρκία και ο Χικμέτ επιστρέφει, κάτω όμως από καθεστώς παρακολούθησης. Όμως ο ίδιος δεν το βάζει κάτω. Μεταξύ 1929 και 1936 δημοσίευσε εννέα βιβλία, πέντε συλλογές και τέσσερα μεγάλα ποιήματα. Είναι μια από τις πλέον δημιουργικές περιόδους της ζωής του.

Το Γενάρη του 1938 ο Ναζίμ Χικμέτ συλλαμβάνεται με την κατηγορία ότι προέτρεπε τις Τούρκικες Ένοπλες Δυνάμεις σε εξέγερση. Σύμφωνα με το κατηγορητήριο, αυτό το έκανε με το μεγάλο ποίημά του με τίτλο «Το Έπος του Σεΐχη Μπεντρεντίν» που είχε δημοσιευτεί το 1936 και αναφερόταν σε μια αγροτική εξέγερση ενάντια στο Οθωμανικό Κράτος στον 15ο αιώνα. Ήταν και το τελευταίο βιβλίο του το οποίο έκανε την εμφάνισή του στην Τουρκία μέχρι το θάνατό του. Καταδικάστηκε σε 28 χρόνια φυλακή.

Το 1950 βραβεύεται με το Διεθνές Βραβείο Ειρήνης που βάζει πιέσεις στο καθεστώς, όπως γίνεται και με την 18ήμερη απεργία πείνας που κάνει παρότι ήδη είχε υποστεί μια καρδιακή προσβολή. Μετά από 12 χρόνια στην φυλακή ο Χικμέτ αμνηστεύεται.

Το 1959 το τουρκικό κράτος αφαιρεί από τον Ναζίμ Χικμέτ την τούρκικη υπηκοότητα αναγκάζοντάς τον να αποκτήσει την πολωνική. Θα χρειαζόντουσαν 46 χρόνια μέχρι την στιγμή που η κυβέρνηση Ερντογάν με μια συμβολική κίνηση θα επέστρεφε την υπηκοότητα στον μεγαλύτερο Τούρκο ποιητή του προηγούμενου αιώνα. Είναι η ίδια κυβέρνηση που 50 χρόνια μετά τον θάνατό του προσπαθεί να καταστείλει την εξέγερση του τούρκικου λαού που για μια ακόμα φορά με τα λόγια του μεγάλου ποιητή, “Σαν τον Κερέμ...” δίνει το παράδειγμα:

«Αν δεν καώ έγώ

Αν δεν καείς εσύ

αν δεν καούμε εμείς

πώς θά γενούνε

τα σκοτάδια

λάμψη;»

---

“Μια θρησκεία, ένας νόμος, ένα δίκαιο/ Η δουλειά του εργάτη», γράφει το 1919, ο μόλις 17 ετών, δόκιμος στρατιωτικής σχολής Ναζίμ Χικμέτ σε μια από τις πρώτες επαναστατικές αποστροφές του ποιητικού του λόγου. Ένα χρόνο αργότερα θα απαλλαγεί μια για πάντα από τον στρατό για λόγους υγείας. Οι σπουδές του στην Μόσχα και η στράτευσή του στο ΚΚΤ μετατρέπουν στον Ναζίμ Χικμέτ σε έναν από τους πιο στρατευμένους εκφραστές των ιδεών της Οκτωβριανής Επανάστασης.

Όμως η ίδια η ποιητική του φόρμα είναι αυτή που θα σπρώξει την τουρκική λογοτεχνία πέρα από τα σύνορά της και θα την κάνει παγκόσμια αφού ο Χικμέτ ανοιχτός στα νέα λογοτεχνικά ρεύματα χωρίς να φοβάται τον πειραματισμό στη μορφή, μετέτρεψε τον ελεύθερο στίχο σε λογοτεχνικό όπλο του καταπιεσμένου λαού του. Πειραματισμός συνειδητά υποταγμένος στην ανάγκη έκφρασης της απελευθέρωσης από την ταξική καταπίεση, τη φτώχεια και τον πόλεμο.

“Η ποίησή του… θα μείνει πάντα τέλεια στα δικά της μέτρα, ουσιαστικά κοινωνική, βαθιά ανθρώπινη, θαυμαστά απέριττη, ανεξάντλητη πηγή συγκινήσεων και ευγενικό δίδαγμα της ευθύνης του ποιητή μπροστά στην εποχή του και τον κόσμο…”, θα γράψει ο Γιάννης Ρίτσος. Ενώ ο Πάμπλο Νερούδα συντετριμμένος, μαθαίνοντας για το θάνατο του Τούρκου επαναστάτη ποιητή θα εξηγήσει γιατί πρόκειται για μια από τις μεγαλύτερες μορφές του διεθνούς επαναστατικού κινήματος. «Ενας μεγάλος ποιητής έγραψε για όλον τον κόσμο. / Ενας μεγάλος άνθρωπος ανήκει στην ανθρώπινη πλειοψηφία. / Ενας μεγάλος πατριώτης βασανισμένος μέσα στην πατρίδα του. / Ο Ναζίμ Χικμέτ δεν έχει τον όμοιό του στην ποίηση του αιώνα του. / Ηταν η ενσάρκωση του ηρωισμού και της τρυφεράδας».

Το ποίημά του  Kiz Cocugu (Το μικρό κορίτσι) είναι μια έκκληση για την ειρήνη από ένα επτάχρονο κοριτσάκι, δέκα χρόνια μετά το θάνατό του στη Χιροσίμα. Είναι ένα από τα πιο σημαντικά αντιπολεμικά τραγούδια και το έχουν ερμηνεύσει σπουδαίοι καλλιτέχνες και συγκροτήματα, όπως η Τζόαν Μπαέζ, οι The Byrds, ο Πολ Ρόμπσον, οι This Mortal Coil και οι The Fall. Στον αγγλόφωνο κόσμο είναι γνωστό με τους τίτλους I Come and Stand At Every Door, I Come and Stand At Your Door και Hiroshima Girl. Την προσαρμογή των στίχων έκανε ο Μπομπ Σίγκερ, ενώ η μουσική βασίζεται σε λαϊκό σκοπό της Σκωτίας.

---

Δεν ήταν μόνο η γενέτειρά του Θεσσαλονίκη που συνέδεε τον Ναζίμ Χικμέτ με την Ελλάδα. Έβλεπε την ελληνική εργατική τάξη σαν τον νο1 σύμμαχο των Τούρκων εργατών ενάντια στην ιμπεριαλιστική καταπίεση όλων των λαών της περιοχής.

“Αν η μισή μου καρδιά βρίσκεται, γιατρέ, εδώ πέρα

η άλλη μισή στην Κίνα βρίσκεται

με τη στρατιά που κατεβαίνει προς το κίτρινο ποτάμι

Κι ύστερα, γιατρέ, την κάθε αυγή

την κάθε αυγή, γιατρέ, με τα χαράματα

πάντα η καρδιά μου στην Ελλάδα τουφεκίζεται”, 

έγραφε ο Χικμέτ στην “Στηθάγχη”το 1948 μέσα από τη φυλακή.

Τον Απρίλη του 1952 δημοσιεύει ένα από τα πλέον γνωστά ποιήματά του “ο άνθρωπος με το γαρίφαλο”, για τον Νίκο Μπελογιάννη, ενώ τον Αύγουστο του ίδιου χρόνου από τον ραδιοσταθμό της Βαρσοβίας μεταδίδεται γράμμα του προς τον Ελληνικό λαό. “Αδέλφια Έλληνες, υπάρχουν δυο Τουρκίες και δυο Ελλάδες. (...) Η μια είναι η Ελλάδα του Μπελογιάννη και των χιλιάδων Ελλήνων που υποφέρουν στις φυλακές. (...) Αυτή είναι η γνήσια Ελλάδα. Είναι η Τουρκία με τους χιλιάδες Τούρκους που σαπίζουν στα μπουντρούμια. (...) Αυτή είναι η γνήσια Τουρκία. Υπάρχουν και η Τουρκία και η Ελλάδα του Μεντερές και του Πλαστήρα. Είναι οι επίσημες, όχι οι πραγματικές”.

Λίγο αργότερα θα φτάσει να καλεί τους Τουρκοκύπριους να ψηφίσουν υπέρ της ένωσης με την Ελλάδα προβάλλοντας την ανάγκη της αρμονικής συνεργασίας των δύο κοινοτήτων για την απαλλαγή τους από τον αγγλικό και αμερικανικό ιμπεριαλισμό.

Φυσικά τέτοιες φωνές ήταν αδύνατο να βρουν χώρο δημοσιοποίησης στο μετεμφυλιακό καθεστώς των εξοριών και των κοινωνικών φρονημάτων. Χρειάστηκε να περάσουμε στην επανεμφάνιση του μαζικού κινήματος για να αρχίσει να ακούγεται η φωνή του Χικμέτ και στην Ελλάδα. To 1966 θα τον μεταφράσει ο Ρίτσος για πρώτη φορά στα ελληνικά.

Είναι αυτές οι μεταφράσεις που αμέσως μετά την πτώση της δικτατορίας θα γίνουν σύμβολα της μεταπολιτευτικής μουσικής, μελοποιημένα από τους Μάνο Λοΐζο, Θάνο Μικρούτσικο, ή τον Τούρκο Ζουλφί Λιβανελί και με φωνές όπως του ίδιου του Λοΐζου και της Φαραντούρη. Και φυσικά με την φωνή της Μαρίας Δημητριάδη που σημάδεψε μια ολόκληρη εποχή με τραγούδια όπως ο “Μικρόκοσμος”, το 1975, από τα “Πολιτικά Τραγούδια” του Θ. Μικρούτσικου σε στίχους Ναζίμ Χικμέτ.

"Για μένα το λοιπόν πιο εκπληχτικό

και πιο επιβλητικό

και πιο μυστηριακό και πιο μεγάλο

είναι ένας άνθρωπος που τον μποδίζουν να βαδίζει

είναι ένας άνθρωπος που τον αλυσοδένουνε."

“Μπορώ να σας πω, ότι παρακολουθούσαν τα γεγονότα με δάκρυα στα μάτια. Ο τούρκικος λαός ήταν στο πλευρό του ελληνικού λαού, στις τραγικές και ηρωικές αυτές μέρες και θα είναι και στο μέλλον πάντα στο πλευρό του”, έγραφε στο μήνυμά του στον ελληνικό λαό ο Ναζίμ Χικμέτ το 1952. Είναι το ίδιο μήνυμα που ανταποδίδουμε σήμερα στους Τούρκους συντρόφους μας που μας εμπνέουν με την εξεγερσιακή τους δύναμη.