Ιστορία: Τα μπλόκα της Αθήνας, του Ιάσονα Χανδρινού

Γερμανοτσολιάδες υπό την καθοδήγηση αξιωματικών των Ναζί

Στη βιβλιογραφία του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η Αθήνα συγκαταλέγεται, μαζί με τη Βαρσοβία και τη Ρώμη, στην κορυφή του καταλόγου των κατεχόμενων πόλεων με τις περισσότερες απώλειες αντιστασιακών και αμάχων πολιτών. Η ελληνική πρωτεύουσα δοκιμάστηκε σκληρά καθ’ όλη την περίοδο της κατοχής. Ο πρώτος κατοχικός χειμώνας (1941-42) σημαδεύτηκε από έναν πρωτοφανή λιμό που άφησε πίσω του σχεδόν 30-40.000 νεκρούς, ενώ η περίοδος Οκτώβριος 1943-Οκτώβριος 1944, δηλαδή χονδρικά η τελευταία χρονιά της ναζιστικής σκλαβιάς, γνώρισε σχεδόν καθημερινές μάχες, συμπλοκές, μαζικές εκτελέσεις και τα περίφημα «μπλόκα». 

Ισχυρές δυνάμεις των Γερμανών, των Ταγμάτων Ασφαλείας, της Ειδικής Ασφάλειας, του Μηχανοκίνητου της Αστυνομίας Πόλεων (τα «ΜΑΤ» της εποχής) και αντικομμουνιστικών ομάδων-συνεργατών της Ασφάλειας, πραγματοποιούσαν επιδρομές στις συνοικίες της πόλης με σκοπό τη σύλληψη και την εξόντωση αγωνιστών του ΕΑΜ, μαχητών του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ. 

Στο «τεχνικό» μέρος, τα μπλόκα διενεργούνταν βάσει πληροφοριών, που συνέλεγε κυρίως η Ειδική Ασφάλεια με την απαγωγή κατοίκων και την απόσπαση πληροφοριών μετά από βασανιστήρια ή την άντληση πληροφοριών από «ειδικούς συνεργάτες». Η επιχείρηση ξεκινούσε νωρίς το πρωί, ώστε να μην έχουν προλάβει να ξυπνήσουν οι κάτοικοι. Φορτηγά αυτοκίνητα με Γερμανούς στρατιώτες, αλλά κυρίως άνδρες των Ταγμάτων Ασφαλείας, απέκλειαν την συνοικία σχηματίζοντας μια περίμετρο, ώστε κανείς να μην καταφέρει να διαφύγει από το «μπλόκο». Μόλις ξημέρωνε, ένας αξιωματικός καλούσε με τηλεβόα όλους τους άνδρες ηλικίας άνω των 14 ή 16 ετών να παρουσιαστούν στην κεντρική πλατεία ή άλλο κεντρικό χώρο της συνοικίας, με την απειλή ότι όσοι συλλαμβάνονταν να κρύβονται θα εκτελούνταν επιτόπου. 

 

Ριζοσπαστικοποίηση

 

 

Στα μπλόκα της κατεχόμενης Αθήνας συγκρούστηκαν δύο αντίρροπες δυνάμεις: αφενός η ραγδαία εξέλιξη και ριζοσπαστικοποίηση του αγώνα στην πόλη και η τρομοκρατική καταστολή από την πλευρά των κατακτητών και των δοσιλόγων αφετέρου. Ο πολιτικός ριζοσπαστισμός ήταν έκδηλος στην Αθήνα του 1943, εποχή κατά την οποία το ΕΑΜ απέκτησε χαρακτηριστικά κοινωνικού κινήματος, με πρωταγωνιστική παρουσία σε μαζικούς και συνδικαλιστικούς αγώνες. 

 

Οι διαδηλώσεις και τα συλλαλλητήρια που συγκλόνισαν τους δρόμους της πόλης την άνοιξη και το καλοκαίρι του 1943 ήταν το αποκορύφωμα ενός μαζικού αγώνα ο οποίος, παρά την αιματηρή του καταστολή –από γερμανικές και ελληνικές αρχές–, καθιέρωσε τους μαζικούς αγώνες στις συνειδήσεις των κατοίκων αλλά και στον αστικό χώρο. Το φθινόπωρο του 1943 η ηγεσία του ΚΚΕ στην Αθήνα αποφάσισε να μεταφέρει το βάρος της πολιτικής δράσης από το κέντρο στις συνοικίες. Η ανασυγκρότηση του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ ανά συνοικίες αποτελούσε στρατηγικό και πολιτικό ελιγμό αγώνα στην Αθήνα. Για να αποφύγει την καταστολή που κυριαρχούσε στο κέντρο, ο μαζικός αγώνας «απλώθηκε» και «έσπασε» σε γεωγραφικές ενότητες. Κομματικές και εαμικές οργανώσεις απέκτησαν για πρώτη φορά σαφές εδαφικό έρεισμα, γύρω από την προάσπιση του οποίου θα οικοδομηθεί η τακτική και ρητορική του Κόμματος. Οι γειτονιές αναδείχθηκαν σε πεδίο μιας επαναστατικής πρακτικής: «Το ψωμί [...], το νερό, η καθαριότητα της γειτονιάς, ο γιατρός, τα φάρμακα, η κατοικία κλπ πρέπει να απασχολούν κάθε κομμουνιστή και πρέπει να βρίσκει τρόπους και μεθόδους που θα οργανώσει την πάλη του λαού για τη διεκδίκησή τους». 

 

Αυτές οι νέες κατευθύνσεις συνδέονταν, χρονικά και αιτιακά, με τις προϋποθέσεις περιφρούρησης, συγκεκριμένα την ανασυγκρότηση (ουσιαστικά συγκρότηση) του ΕΛΑΣ Αθήνας, ενός εντυπωσιακού φαινομένου της Αντίστασης που από το 1942 είχε ξεκινήσει ως μηχανισμός πληροφοριών και περιφρούρησης στους χώρους δουλειάς για να καταλήξει, στο αποκορύφωμα της ναζιστικής τρομοκρατίας του 1944 σε ομάδες κρούσης από αποφασισμένους μαχητές που υπεράσπιζαν με τη ζωή τους τυπογραφεία, γιάφκες, αποθήκες όπλων, συνεργεία αναγραφής συνθημάτων ή τηλεβόα, ολόκληρες συνοικίες και γυναικόπαιδα. 

 

Περιφρούρηση

 

 

Παρά την φιλολογία του αγώνα, τη στρατιωτική ορολογία και τους «φουσκωμένους» αριθμούς, η πραγματικότητα είναι πως ο ηρωικός ΕΛΑΣ Αθήνας αποτελούνταν από ολιγάριθμες ομάδες ψυχωμένων νεαρών. Ο μέσος όρος ηλικίας ήταν τα 18 χρόνια και η συντριπτική πλειοψηφία ήταν εργάτες και μαθητές οπλισμένοι με πιστόλια, αραβίδες και ελάχιστα αυτόματα που περιφρουρούσαν σε μόνιμη βάση τις γειτονιές τους, ενώ στην καλύτερη περίπτωση δεν αριθμούσαν πάνω από 40-50 άνδρες ανά συνοικία. 

Έτσι, το σύνθημα «να υπερασπίσουμε τις συνοικίες μας» εκφράζει στην αυγή του 1944 την επίσημη κομματική γραμμή. Αποτελώντας για μήνες το σκηνικό ενός ολοκληρωτικού πολέμου, οι συνοικίες και τα περίχωρα θα σχηματίσουν έναν «κόκκινο δακτύλιο» γύρω από το κέντρο της πόλης όπου φωλιάζει ο εχθρός και θα γράψουν το δικό τους κεφαλαίο στην ιστορία του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα του ΕΑΜ: «Ποιος δεν έχει ακούσει για τα κατορθώματα της Καισαριανής, του Βύρωνα, του Άη-Γιάννη, του Περιστεριού, της Καλλιθέας, Τζιτζιφιών, των Σφαγείων, των Πετραλώνων;». 

 

Παράλληλα, οργανωνόταν και ο αντίπαλος. Η τρίτη κατοχική κυβέρνηση του Ιωάννη Ράλλη έθεσε απόλυτα το κράτος και τις αρχές ασφαλείας στην υπηρεσία των Γερμανών, μαζεύοντας δυνάμεις για τη μετωπική σύγκρουση με τους «κόκκινους». Τον Ιούνιο του 1943 συγκροτήθηκαν τα Τάγματα Ασφαλείας, ένας νεός ελληνικός στρατός που θα απασχολούνταν αποκλειστικά με συλλήψεις, εκτελέσεις και τρομοκρατία στην πρωτεύουσα, υπαγόμενος τακτικά (και «ιδεολογικά») στη διοίκηση του Αρχηγού των Ες-Ες και της Αστυνομίας. 

 

Η πρώτη επιχείρηση των «γερμανοτσολιάδων» και παράλληλα η πρώτη εμπειρία «μπλόκου» ήταν η επιδρομή στα στρατιωτικά νοσοκομεία των Αθηνών (30 Νοεμβρίου 1943), όπου συνελήφθησαν περισσότεροι από 1.000 ανάπηροι του αλβανικού μετώπου (οι ανάπηροι στελέχωναν μια από τις δυναμικότερες οργανώσεις του ΕΑΜ) και τους οδήγησαν στο κτίριο του Ορφανοτροφείου Χατζηκώστα, επί της οδού Πειραιώς, το οποίο είχε μετατραπεί σε φυλακή υπό τη διοίκηση της Χωροφυλακής. Οι κρατούμενοι αυτοί αποτέλεσαν την πρώτη δεξαμενή από την οποία οι δυνάμεις κατοχής αντλούσαν άτομα για τις εκτελέσεις που διενεργούσαν στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής και άλλες τοποθεσίες σε αντίποινα για διάφορες αντιστασιακές ενέργειες.

 

Συλλήψεις, επιδρομές και εκτελέσεις άρχισαν να αυξάνονται με γεωμετρική πρόοδο και να απλώνουν την τρομοκρατία σε όλο το πολεοδομικό συγκρότημα, ακόμα και τα πιο απομακρυσμένα προάστεια. Την τελευταία χρονιά της κατοχής χτυπήθηκαν όλες οι γειτονιές, από την Ακαδημία Πλάτωνος και το Μεταξουργείο, μέχρι την Πετρούπολη και την Πεντέλη. Η τρομοκρατία απέκτησε σύντομα μαζικές διαστάσεις λαμβάνοντας τη μορφή ολόκληρων στρατιωτικών επιχειρήσεων με μεγάλες δυνάμεις και βαρύ οπλισμό οι οποίες στοχοποιούσαν τον πληθυσμό ολόκληρων συνοικιών εφαρμόζοντας την λογική της συλλογικής ευθύνης. Η παρουσία των ελληνικών σωμάτων ασφαλείας, με τη βοήθεια ανώνυμων ή επώνυμων πληροφοριοδοτών, ήταν πρωταγωνιστική, ενώ η γεωγραφία των μπλόκων αντανακλά τις κυριότερες βάσεις της εαμικής αντίστασης. Όλα τα μεγάλα μπλόκα πραγματοποιήθηκαν σε προσφυγικές και παράλληλα εργατικές συνοικίες.

 

Καταναγκαστική εργασία

 

 

Το καλοκαίρι του 1944, οι «κόκκινες» γειτονιές της Αθήνας μετατράπηκαν σε πεδία αγώνα, τρόμου και ηρωισμών: Νέα Ιωνία, Γούβα, Περιστέρι, Βύρωνας, Κατσιπόδι (Δάφνη), Δουργούτι (Νέος Κόσμος), Νέα Σμύρνη, Κοκκινιά και Καλλιθέα. Σε διάστημα μόλις δύο μηνών συνελήφθηκαν περίπου 10.500 άνδρες, από τους οποίους το 1/3 στάλθηκε στα γερμανικά στρατόπεδα για καταναγκαστική εργασία και εκτελέστηκαν επιτόπου περίπου 500 άτομα. 

 

Ο τεράστιος αριθμός των συλληφθέντων αντανακλά τις προτεραιότητες των Ναζί, τις οποίες έσπευσαν να ικανοποιήσουν οι δοσίλογοι υπηρέτες τους: Εκτός από την κάμψη της Αντίστασης, ώστε να εξασφαλίσουν την όσο το δυνατόν ανενόχλητη αποχώρησή τους από την Αθήνα, οι Γερμανοί επιδίωκαν την εξασφάλιση εργατικού δυναμικού προς καταναγκαστική εργασία στα γερμανικά εργοστάσια. Ο πρωταρχικός στόχος καταστολής και εκμετάλλευσης ήταν ο εργατόκοσμος. Σε ό,τι αφορά αυτούς που έκαναν τη δουλειά του κατακτητή, το μίσος του κράτους κατά των προσφύγων και ειδικά κατά των προσφύγων-εργατών ξέσπασε στην Αθήνα του 1944 στις πιο απόλυτες διαστάσεις του, αποδεικνύοντας τις βαθύτατες ταξικές διαστάσεις εκείνης της ταραγμένης εποχής. Οι εκτελεσμένοι των μπλόκων, οι δολοφονημένοι ΕΑΜίτες και ΕΠΟΝίτες, οι μαχητές του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ που έπεσαν υπερασπιζόμενοι αμάχους πολίτες είναι οι διαχρονικοί μάρτυρες μιας αντίστασης ηρωικής αλλά και ξεχασμένης.

 

 

Εργατική Αλληλεγγύη