Λέον Τρότσκι: Η σημασία και οι μέθοδοι της αντιθρησκευτικής προπαγάνδας

Λέον Τρότσκι: Η σημασία και οι μέθοδοι της αντιθρησκευτικής προπαγάνδας


Άρθρο του Λέων Τρότσκι του 1925 σχετικά με την υλιστική προπαγάνδα ενάντια στις θρησκευτικές προκαταλήψεις. Δημοσιεύθηκε στα ελληνικά στην Επαναστατική Μαρξιστική Επιθεώρηση τεύχος Ιουλίου-Σεπτεμβρίου 1983

Είναι εντελώς καθαρό και πέρα από κάθε αμφισβήτηση σήμερα ότι η αντιθρησκευτική μας προπαγάνδα δεν μπορεί να γίνει στο επίπεδο μιας κατευθείαν πάλης ενάντια στο Θεό. Αυτό δε θα ήταν αρκετό για μας. Παραγκωνίζουμε το μυστικισμό με τον υλισμό, πλαταίνοντας πάνω απ΄ όλα τη συλλογική εμπειρία των μαζών, εξυψώνοντας την ενεργητική επιρροή τους στην κοινωνία, εκτείνοντας τον ορίζοντα της θετικής τους γνώσης και σ΄ αυτό το πεδίο καταφέρνουμε επίσης, όπου είναι αναγκαίο, απευθείας χτυπήματα ενάντια στις θρησκευτικές προλήψεις.

Το πρόβλημα της θρησκείας έχει κολοσσιαία σημασία και συνδέεται πολύ στενά με την εκπολιτιστική δουλειά και με τη σοσιαλιστική δομή. Ο Μαρξ στα νιάτα του έλεγε: «Η κριτική της θρησκείας είναι η βάση για οποιαδήποτε άλλη κριτική». Με ποια έννοια; Με την έννοια ότι η θρησκεία είναι ένα είδος φανταστικής γνώσης του σύμπαντος. Αυτή η φαντασίωση έχει δύο πηγές: την αδυναμία του ανθρώπου μπροστά στη Φύση και την ασυναρτησία των κοινωνικών σχέσεων. Φοβούμενος τη Φύση ή αγνοώντας την, ανίκανος να αναλύσει τις κοινωνικές σχέσεις ή αγνοώντας τις, ο άνθρωπος στην κοινωνία προσπάθησε να αντεπεξέλθει στις ανάγκες, προικίζοντάς τις με φανταστική πραγματικότητα και γονατίζοντας μπροστά στα ίδια του τα δημιουργήματα. Η βάση αυτής της δημιουργικότητας βρίσκεται στην πρακτική ανάγκη του ανθρώπου να προσανατολιστεί – ανάγκη που, με τη σειρά της, ξεπηδάει από τις συνθήκες του αγώνα για την ύπαρξη. Η θρησκεία είναι μια προσπάθεια προσαρμογής στο περιβάλλον που τον περιτριγυρίζει ώστε να μπορέσει να αντεπεξέλθει με επιτυχία στον αγώνα για την ύπαρξη. Σ΄ αυτή την προσαρμογή υπάρχουν πρακτικοί και κατάλληλοι κανόνες. Αλλά όλοι αυτοί είναι δεμένοι με μύθους, φαντασιώσεις, προκαταλήψεις, με μη πραγματική γνώση.

Όπως ακριβώς κάθε ανάπτυξη της κουλτούρας είναι η συσσώρευση γνώσης και επιδεξιότητας, έτσι και η κριτική της θρησκείας, είναι το θεμέλιο για άλλη κριτική. Για να στρώσουμε το δρόμο για μια σωστή και πραγματική γνώση είναι αναγκαίο να απομακρύνουμε τη φανταστική γνώση. Σ΄ αυτή την περίπτωση, όμως, αυτό είναι αληθινό, μονάχα αν το ζήτημα αντιμετωπιστεί σαν όλο.

Ιστορικά, όχι μόνο σε ατομικές περιπτώσεις, αλλά και στην ανάπτυξη ολόκληρων τάξεων, η πραγματική γνώση είναι δεμένη, με διάφορες μορφές και σε διάφορες αναλογίες, με θρησκευτικές προλήψεις. Η πάλη ενάντια σε μια δοσμένη θρησκεία ή ενάντια στη θρησκεία γενικά, και ενάντια σ΄ όλες τις μορφές μυθολογίας και προκατάληψης, είναι συνήθως πετυχημένη, μόνο όταν η θρησκευτική ιδεολογία έρχεται σε σύγκρουση με τις ανάγκες μιας δοσμένης τάξης, σε ένα νέο κοινωνικό περιβάλλον.

Με άλλα λόγια, όταν η συσσώρευση γνώσης και η ανάγκη για γνώση, δεν χωράει στα πλαίσια των μη πραγματικών αληθειών της θρησκείας, τότε, ένα χτύπημα με το μαχαίρι της κριτικής είναι αρκετό καμιά φορά για να πέσει το τσόφλι της θρησκείας. Η επιτυχία της αντιθρησκευτικής πίεσης που εξασκήσανε στη διάρκεια των λίγων τελευταίων χρόνων, εξηγείται από το γεγονός ότι αναπτυγμένα στρώματα της εργατικής τάξης, που πέρασαν από το σχολειό της επανάστασης, δηλαδή από την ενεργητική σχέση με τη χώρα και τους κοινωνικούς θεσμούς τους το τσόφλι των κοινωνικών προλήψεων, που είχε εντελώς υπονομευτεί από τις εξελίξεις που προηγήθηκαν. Αλλά η κατάσταση αλλάζει σημαντικά όταν η αντιθρησκευτική προπαγάνδα απλώνει την επιρροή της στα λιγότερο δραστήρια στρώματα του πληθυσμού, όχι μόνο των χωριών, αλλά και των πόλεων επίσης.

Η πραγματική γνώση που έχει κερδηθεί από αυτά τα στρώματα είναι τόσο περιορισμένη και αποσπασματική, που μπορεί να συνυπάρχει με τις θρησκευτικές προλήψεις. Η γυμνή κριτική αυτών των προλήψεων, που δεν βρίσκει στηρίγματα στην προσωπική και τη συλλογική εμπειρία, δεν παράγει αποτελέσματα. Είναι αναγκαίο, λοιπόν, να τις προσεγγίσουμε από άλλη σκοπιά και να επεκτείνουμε τη σφαίρα της κοινωνικής εμπειρίας και της πραγματικής γνώσης. Τα μέσα για να πετύχουμε αυτό το σκοπό είναι διάφορα.

Οι δημόσιες αίθουσες φαγητού και οι παιδικοί σταθμοί, μπορούν να δώσουν ένα επαναστατικό ερέθισμα στη συνείδηση της νοικοκυράς και μπορούν να επιταχύνουν αφάνταστα το προτσές της ρήξης της με την θρησκεία. Οι χημικές μέθοδες καταστροφής των ακριδών με ψεκασμό από αεροπλάνα μπορούν να παίξουν τον ίδιο ρόλο σε σχέση με τους χωρικούς. Το ίδιο το γεγονός ότι ο εργάτης και η εργάτρια συμμετέχουν σε λέσχες που τους βγάζουν έξω από το μικρό κλουβί του οικογενειακού διαμερίσματος, με τα εικονίσματα και τα καντήλια, ανοίγει έναν από τους δρόμους της απελευθέρωσης από τις θρησκευτικές προλήψεις. Και τα λοιπά και τα λοιπά. Οι λέσχες μπορούν και πρέπει να είναι ένα μέτρο της δύναμης αντίστασης στις θρησκευτικές προλήψεις και να βρίσκουν έμμεσους δρόμους να πλαταίνουν την εμπειρία και τη γνώση.

Και, έτσι, αντί για άμεσες επιθέσεις με την αντιθρησκευτική προπαγάνδα, χρησιμοποιούμε μπλόκα, οδοφράγματα και έμμεσες μανούβρες. Γενικά μόλις έχουμε μπει σε μια τέτοια περίοδο, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι στο μέλλον δε θα κάνουμε μια άμεση επίθεση. Απλά είναι αναγκαίο να προετοιμαστούμε γι΄ αυτήν.

Η επίθεσή μας στη θρησκεία είναι νόμιμη ή παράνομη; Είναι νόμιμη. Έχει φέρει αποτελέσματα; Έχει. Ποιόν τράβηξε προς τα εμάς; Εκείνους που η προηγούμενη εμπειρία τους είχε προετοιμάσει να απελευθερωθούν ολοκληρωτικά από τις θρησκευτικές προλήψεις.

Και παραπέρα; Παραμένουν ακόμα εκείνοι που δεν ταρακουνήθηκαν ούτε και από τη μεγάλη επαναστατική εμπειρία του Οχτώβρη, ώστε να απελευθερωθούν από τη θρησκεία. Και εδώ οι τυπικές μέθοδες αντιθρησκευτικής κριτικής, η σάτιρα, η διακωμώδηση και άλλα παρόμοια μπορούν να καταφέρουν πολύ λίγα πράγματα. Κι αν κανείς πιέσει πολύ δυνατά, μπορεί να έχει τα αντίθετα αποτελέσματα. Πρέπει να σηκώσουμε λίγο τον βράχο – και η αλήθεια είναι ότι ο βράχος δεν είναι πολύ σταθερός – να βάλουμε από κάτω δυναμίτη, να χρησιμοποιήσουμε έμμεσες επιθέσεις. Μετά από λίγο θα γίνει μια νέα έκρηξη και θα καταρρεύσει ένα νέο κομμάτι, δηλαδή ένα άλλο στρώμα του λαού θα αποχωριστεί από τη μεγάλη μάζα…

Η απόφασή μας λέει ότι σ΄ αυτό το πεδίο πρέπει τώρα να περάσουμε από την έκρηξη και την επίθεση σε μια πιο παρατεταμένη δουλειά υπονόμευσης, πρώτα απ΄ όλα, με τη μέθοδο της προπαγάνδας των φυσικών επιστημών.

Για να δείξουμε πώς μια μη μετωπική επίθεση μπορεί καμιά φορά να δώσει ένα εντελώς απρόσμενο αποτέλεσμα, θα αναφέρω ένα πολύ ενδιαφέρον παράδειγμα από την εμπειρία του Νορβηγικού Κομμουνιστικού Κόμματος. Όπως είναι γνωστό, αυτό το Κόμμα διασπάστηκε το 1923 σε μια οπορτουνιστική πλειοψηφία κάτω από την ηγεσία του Τράνμαελ και μια επαναστατική μειοψηφία πιστή στην Κομμουνιστική Διεθνή. Ρώτησα έναν σύντροφο που ζούσε στη Νορβηγία πώς κατάφερε ο Τράνμαελ να κερδίσει την πλειοψηφία προσωρινά φυσικά. Μου παρουσίασε σαν μια από τις αιτίες τον θρησκευτικό χαρακτήρα των νορβηγών εργατών και ψαράδων.

Τα αλιευτικά όπως ξέρετε έχουν πολύ χαμηλό επίπεδο τεχνικής και εξαρτώνται απόλυτα από τη Φύση. Αυτή είναι η βάση των προλήψεων. Και η θρησκεία για τους νορβηγούς ψαράδες, όπως το έκφρασε πολύ έξυπνα ένας σύντροφος, μοιάζει με ρούχο που τους προστατεύει.

Στην Σκανδιαναυία, υπήρχαν μέλη της διανόησης, ακαδημαϊκοί, που φλέρταραν με τη θρησκεία. Πολύ δίκαια, τους χτύπησε το ανελέητο μαστίγιο του Μαρξισμού. Οι Νορβηγοί οπορτουνιστές το εκμεταλλεύτηκαν αυτό πολύ επιδέξια, για να κάνουν τους ψαράδες να αντιταχτούν στην Κομμουνιστική Διεθνή.

Ο ψαράς, ο επαναστάτης, που έχει βαθιά συμπάθεια στη Σοβιετική Ένωση, και ευνοεί ολόψυχα την Κομμουνιστική Διεθνή, είπε στον εαυτό του: «Το πράγμα καταλήγει στο εξής. Είτε πρέπει να είμαι με την Κομμουνιστική Διεθνή, αλλά σ΄ αυτή την περίπτωση χωρίς Θεό και ψάρια, ή θέλοντας και μη να σπάσω απ΄ αυτήν». Και τόκανε…

Αυτό δείχνει τον τρόπο με τον οποίο παρεμβαίνει η θρησκεία στην προλεταριακή πολιτική. Φυσικά αυτό ισχύει σε μεγαλύτερο βαθμό για τη δική μας αγροτιά, που η παραδοσιακή θρησκευτική φύση της είναι πυκνά πλεγμένη με τις συνθήκες της καθυστερημένης γεωργίας. Θα νικήσουμε τις βαθιά ριζωμένες θρησκευτικές προλήψεις της αγροτιάς μόνο με τον εξηλεκτρισμό και τη χρήση χημικών στην αγροτική καλλιέργεια.

Αυτό, φυσικά, δεν σημαίνει ότι δεν πρέπει να εκμεταλλευόμαστε κάθε ξεχωριστή τεχνική βελτίωση και κάθε ευνοϊκή κοινωνική στιγμή, γενικά, για αντιθρησκευτική προπαγάνδα, για να πετύχουμε μια μερική ρήξη με την θρησκευτική συνείδηση. Όχι, όλα αυτά είναι εξίσου υποχρεωτικά όπως και πριν, αλλά πρέπει να έχουμε μια σωστή γενική προοπτική.

Με το να κλείσετε απλά τις εκκλησίες, όπως έγινε σε μερικές περιοχές, και με άλλες διοικητικές υπερβολές, όχι μόνο δεν θα μπορέσετε να πετύχετε κανένα αποφασιστικό αποτέλεσμα, αλλά αντίθετα θα προετοιμάσετε το δρόμο για μια ισχυρότερη επιστροφή στη θρησκεία.

Αν είναι αλήθεια ότι η θρησκευτική κριτική είναι η βάση κάθε άλλης κριτικής, δεν είναι λιγότερο αληθινό ότι στην εποχή μας ο εξηλεκτρισμός της γεωργίας είναι η βάση για τη διάλυση των προλήψεων της αγροτιάς.

Θα παραθέσω τα σημαντικά λόγια του Ένγκελς, άγνωστα πριν από λίγο καιρό, που ισχύουν άμεσα για το ζήτημα του εξηλεκτρισμού και για την κατάργηση της αβύσσου ανάμεσα στην πόλη και το χωριό. Το γράμμα το έγραψε ο Ένγκελς στον Μπερνστάϊν το 1883. Θυμάστε ότι το 1882 ο γάλλος μηχανικός Ντεπρέζ, βρήκε μια μέθοδο μετάδοσης της ηλεκτρικής ενέργειας με σύρμα. Και αν δεν κάνω λάθος, σε μια έκθεση στο Μόναχο, έκανε μια επίδειξη της μετάδοσης ηλεκτρικής ενέργειας ισχύος ενός ή δύο ίππων σε απόσταση πενήντα χιλιομέτρων. Αυτό προκάλεσε τεράστια εντύπωση στον Ένγκελς, που ήταν εξαιρετικά ευαίσθητος σε κάθε ανακάλυψη στο πεδίο των φυσικών επιστημών, της τεχνικής, κλπ.

Έγραψε στο Μπερνστάϊν: «Η νεότερη ανακάλυψη του Ντεπρέζ… απελευθερώνει τη βιομηχανία από κάθε τοπικό περιορισμό, κάνει δυνατή τη χρήση ακόμα και της πιο απομακρυσμένης υδάτινης ενέργειας. Και ακόμα και αν στην αρχή χρησιμοποιηθεί μόνο από τις πόλεις, τελικά πρέπει να γίνει ο πιο ισχυρός μοχλός για την κατάργηση του ανταγωνισμού ανάμεσα στην πόλη και το χωριό».

Ο Βλαντιμίρ Ίλιτς (Λένιν) δε διάβασε ποτέ αυτές τις γραμμές. Αυτή η αλληλογραφία δημοσιεύτηκε πολύ πρόσφατα, παρόλα αυτά συμμεριζόταν την άποψη του πόσο μεγάλη μεταμόρφωση θα έφερνε ο ηλεκτρισμός στην ψυχολογία του αγρότη.

Υπάρχουν περίοδες διαφορετικών ρυθμών στο προτσές της κατάργησης της θρησκείας, που προσδιορίζονται από τις γενικές συνθήκες του πολιτισμού. Όλες οι λέσχες μας πρέπει να είναι σημεία παρατήρησης. Πρέπει πάντα να βοηθούν το Κόμμα να προσανατολίζεται σ΄ αυτό το πρόβλημα, να βρίσκει την κατάλληλη στιγμή, να ακολουθεί το σωστό ρυθμό. Η πλήρης κατάργηση της θρησκείας θα επιτευχθεί μόνο όταν θα υπάρχει μια πλήρως ανεπτυγμένη σοσιαλιστική κουλτούρα, δηλαδή μια τεχνική που απελευθερώνει τον άνθρωπο από κάθε εξάρτησή του από τη Φύση, που τον υποβαθμίζει. Μπορεί να επιτευχθεί μόνο κάτω από κοινωνικές σχέσεις που είναι απελευθερωμένες από τα μυστήρια, που είναι πέρα για πέρα ξεκάθαρες και δεν καταπιέζουν την ανθρωπότητα.

Η θρησκεία μεταφράζει το χάος της Φύσης και το χάος των κοινωνικών σχέσεων στη γλώσσα των φανταστικών εικόνων. Μόνο η κατάργηση του γήινου χάους μπορεί να βάλει τέλος για πάντα στην θρησκευτική του αντανάκλαση. Μια συνειδητή, λογική, σχεδιασμένη καθοδήγηση της κοινωνικής ζωής, σ΄ όλες τις εκδηλώσεις της, θα καταργήσει για πάντα κάθε μυστικισμό και δαιμονολογία.

Πηγή: http://wp.me/pPn6Y-rw