Ο ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΚΑΡΑΓΑΤΣΗΣ
Ο Καραγάτσης ανήκει στη Σχολή του
πολιτικού ρεαλισμού. Όπως αναφέρει και στον Κοτζάμπαση, ο πόλεμος είναι
αιμοσφαίρια, η πολιτική είναι λύμφη. Είναι χώρος ψυχρός μέσα στον οποίο
οφείλουμε να κινούμαστε με γνώμονα την λογική, –«ψυχρόμυαλοι», κατά
την δική του λέξη, αφού πρώτα έχουν εκτιμηθεί τα συναισθηματικά
κινήματα στενότερων ή ευρύτερων συνόλων. Τα πράγματα στην κοινωνική ζωή
είναι αδυσώπητα και έχουν πείσμα. Η επιμονή των ανθρώπων να βλέπουν τα
πράγματα, όπως τα επιθυμούν και όχι όπως είναι, επειδή καταλήγει στην
αυτοπαραπλάνηση είναι, γι’ αυτό, η χειρότερη μέθοδος (πολιτικής)
επιβίωσης. Οι ήρωές του, με προεξάρχοντες τον Μίχαλο Ρούση (του
Κοτζάμπαση) και τον Γιούγκερμαν είναι μακιαβελλικοί. Στη μάχη της
επιβίωσης και της διάκρισης (που είναι η κατάληξη της εξασφαλισμένης
επιδίωξης) ο σκοπός αγιάζει τα μέσα. [...]
Αναφορικά με την ερωτική σχέση, εκτός του
ότι αποτελεί μια τρυφερή και καθαρτήρια (Γιούγκερμαν-Βούλα) ή μια άγρια
ένωση, στον Καραγάτση είναι και μια κατάσταση που κρύβει εξουσιαστικές
επιδιώξεις συνδεόμενες με την επιθυμία κάθε εξουσίας, την υποταγή. Η libido
είναι ένα άρπαγμα της δύναμης και του ποθητού και η εξαντλητική
απόγευσή του. Συνειρμικά σκέφτομαι τον Βίλχελμ Ράιχ αρκετές φορές,
μπροστά σε κάποιες σελίδες του Καραγάτση. Λέγεται, χωρίς να μπορέσω να
βρω την αναφορά, ότι παρόμοιες απόψεις είχε εκφράσει κάποτε στον Γ.
Καρτάλη ο Σ. Μαρκεζίνης, πολιτικός αρχηγός του Καραγάτση, περί εξουσίας
σαν θηλυκής ύπαρξης. Από μιαν άλλη πλευρά, ο Καραγάτσης (και χωρίς να
γενικεύουμε την σύγκριση), όπως ο Μπαλζάκ και ο Ζολά στην Γαλλία,
έμπασε, μέχρι ένα σημείο στην Ελληνική Λογοτεχνία τις σχέσεις και τις
δυνάμεις που δημιουργούνται γύρω από το Χρήμα και την Ύλη, και ό,τι τα
παρακολουθεί (όνομα, κληρονομιές, αξιώματα, εξουσία). Ο ματεριαλισμός
του Καραγάτση είναι χωρίς Μαρξ και Λένιν και διατρέχεται συχνά από
αναλαμπές Θεού. [...]
Ο Καραγάτσης είναι «παραμυθάς από ράτσα». Είναι μυθοποιός, αλλά σύγκαιρα και απομυθοποιός της πολιτικής. Τα βασικότερα στοιχεία απομυθοποίησης συναντούμε στην πολιτική Τριλογία του, (όπως ονομάζω τον «Κοτζάμπαση του Καστρόπυργου», «Αίμα χαμένο και κερδισμένο», «Τα στερνά του Μίχαλου»), που αποτελεί προσπάθεια ερμηνείας της ελληνικής Επανάστασης με τα εργαλεία του επιστημονικού ρεαλισμού. Χαρακτηριστικές είναι οι αφιερώσεις τους: η δεύτερη έκδοση του Κοτζάμπαση στον Σ. Μαρκεζίνη. Το «Αίμα χαμένο και κερδισμένο» στους Έλληνες που δεν ψήφισαν ποτέ και «Τα στερνά του Μίχαλου» (δεύτερη έκδοση) στον Παν. Πιπινέλη. Δεν πρέπει βέβαια να βγουν γρήγορα συμπεράσματα από αυτές τις αφιερώσεις. Όλες αφορούν εποχές πριν από το θάνατό του (1960) και την μέχρι τότε ιστορία των προσώπων. Άλλωστε, ο Καραγάτσης έχει αφιερώσει κείμενό του και στον Βάρναλη («Πυρετός») προκειμένου να τιμήσει το (κοινό του) διονυσιακό στοιχείο. Η αφιέρωση «στους Έλληνες που δεν ψήφισαν ποτέ» προδίδει βέβαια αρκετήν υποτίμηση στο κοινοβουλευτικό παιχνίδι. Ο Μίχαλος, κεντρικός ήρωας και των τριών βιβλίων, είναι η αποθέωση της προσαρμοστικότητας. Για να γλυτώσει τη ζωή του στην πολιορκημένη από τους Έλληνες Τριπολιτσά όπου βρίσκεται ως όμηρος (1821), αλλαξοπιστεί, γίνεται μουσουλμάνος και μετά, ανελισσόμενος, γίνεται αξιωματούχος του ελεύθερου Κράτους (στρατηγός και πληρεξούσιος στην Συντακτική του 1843). Είναι ηδονιστής και αντιηρωικός, αρέσκεται σε ζωή ευδαιμονική και γαλήνια. Γίνεται ήρωας από σύμπτωση και εξαγοράζει τυχαία το εθνικό και θρησκευτικό αμάρτημα της αλλαξοπιστίας του. Η απομυθοποίηση έγκειται στην απόδοση της καθημερινότητας του Εικοσιένα. (Για τον αντικοτζαμπασισμό του μάλιστα το βιβλίο το διεκδίκησε η Αριστερά). Ενώ ο Πετσάλης βλέπει στο πλατύ του fresque πάντοτε το φως, ο Καραγάτσης ανιχνεύει το σκοτάδι. Ρεαλιστής ψυχογράφος που θέλει να περνά από νυστέρι το ερευνητικό αντικείμενο, δεν συμπαθεί τους τιμητές, ειδικά όταν δεν του μοιάζουν και τόσο καθάριοι. Γι’ αυτό παρουσιάζεται και έντονα αντιμακρυγιαννικός (βλ. σελ. 224-25 επ. στα «Στερνά του Μίχαλου»). Μνημονεύουμε εδώ και τον σχετικό αντιμακρυγιαννισμό του Μαρκεζίνη, όπως εκφράζεται στον πρώτο τόμο της Ιστορίας του. Το βίαιο ξεσκέπασμα ή το ανατομικό σκίσιμο καταστάσεων και ταμπού που επιχειρεί είναι πάντοτε συναρπαστικό, ενώ δεν είναι πάντοτε το ίδιο εύστοχο. Κατά τον Καραγάτση, λοιπόν, όλοι οι δημιουργοί της ιστορίας σπρώχνονται από κίνητρα ατομιστικά και συμφεροντολόγα, είναι πολλές φορές εγωιστές και νάρκισσοι.
Παναγιώτης Φωτέας, «Ο πολιτικός Καραγάτσης και η πανανθρώπινη παλίρροια». Επανεκτίμηση του Μ. Καραγάτση, ό.π., σσ. 96-99.
Ο Καραγάτσης είναι «παραμυθάς από ράτσα». Είναι μυθοποιός, αλλά σύγκαιρα και απομυθοποιός της πολιτικής. Τα βασικότερα στοιχεία απομυθοποίησης συναντούμε στην πολιτική Τριλογία του, (όπως ονομάζω τον «Κοτζάμπαση του Καστρόπυργου», «Αίμα χαμένο και κερδισμένο», «Τα στερνά του Μίχαλου»), που αποτελεί προσπάθεια ερμηνείας της ελληνικής Επανάστασης με τα εργαλεία του επιστημονικού ρεαλισμού. Χαρακτηριστικές είναι οι αφιερώσεις τους: η δεύτερη έκδοση του Κοτζάμπαση στον Σ. Μαρκεζίνη. Το «Αίμα χαμένο και κερδισμένο» στους Έλληνες που δεν ψήφισαν ποτέ και «Τα στερνά του Μίχαλου» (δεύτερη έκδοση) στον Παν. Πιπινέλη. Δεν πρέπει βέβαια να βγουν γρήγορα συμπεράσματα από αυτές τις αφιερώσεις. Όλες αφορούν εποχές πριν από το θάνατό του (1960) και την μέχρι τότε ιστορία των προσώπων. Άλλωστε, ο Καραγάτσης έχει αφιερώσει κείμενό του και στον Βάρναλη («Πυρετός») προκειμένου να τιμήσει το (κοινό του) διονυσιακό στοιχείο. Η αφιέρωση «στους Έλληνες που δεν ψήφισαν ποτέ» προδίδει βέβαια αρκετήν υποτίμηση στο κοινοβουλευτικό παιχνίδι. Ο Μίχαλος, κεντρικός ήρωας και των τριών βιβλίων, είναι η αποθέωση της προσαρμοστικότητας. Για να γλυτώσει τη ζωή του στην πολιορκημένη από τους Έλληνες Τριπολιτσά όπου βρίσκεται ως όμηρος (1821), αλλαξοπιστεί, γίνεται μουσουλμάνος και μετά, ανελισσόμενος, γίνεται αξιωματούχος του ελεύθερου Κράτους (στρατηγός και πληρεξούσιος στην Συντακτική του 1843). Είναι ηδονιστής και αντιηρωικός, αρέσκεται σε ζωή ευδαιμονική και γαλήνια. Γίνεται ήρωας από σύμπτωση και εξαγοράζει τυχαία το εθνικό και θρησκευτικό αμάρτημα της αλλαξοπιστίας του. Η απομυθοποίηση έγκειται στην απόδοση της καθημερινότητας του Εικοσιένα. (Για τον αντικοτζαμπασισμό του μάλιστα το βιβλίο το διεκδίκησε η Αριστερά). Ενώ ο Πετσάλης βλέπει στο πλατύ του fresque πάντοτε το φως, ο Καραγάτσης ανιχνεύει το σκοτάδι. Ρεαλιστής ψυχογράφος που θέλει να περνά από νυστέρι το ερευνητικό αντικείμενο, δεν συμπαθεί τους τιμητές, ειδικά όταν δεν του μοιάζουν και τόσο καθάριοι. Γι’ αυτό παρουσιάζεται και έντονα αντιμακρυγιαννικός (βλ. σελ. 224-25 επ. στα «Στερνά του Μίχαλου»). Μνημονεύουμε εδώ και τον σχετικό αντιμακρυγιαννισμό του Μαρκεζίνη, όπως εκφράζεται στον πρώτο τόμο της Ιστορίας του. Το βίαιο ξεσκέπασμα ή το ανατομικό σκίσιμο καταστάσεων και ταμπού που επιχειρεί είναι πάντοτε συναρπαστικό, ενώ δεν είναι πάντοτε το ίδιο εύστοχο. Κατά τον Καραγάτση, λοιπόν, όλοι οι δημιουργοί της ιστορίας σπρώχνονται από κίνητρα ατομιστικά και συμφεροντολόγα, είναι πολλές φορές εγωιστές και νάρκισσοι.
Παναγιώτης Φωτέας, «Ο πολιτικός Καραγάτσης και η πανανθρώπινη παλίρροια». Επανεκτίμηση του Μ. Καραγάτση, ό.π., σσ. 96-99.
Ο ΕΡΩΤΙΚΟΣ ΚΑΡΑΓΑΤΣΗΣ
Ο άνθρωπος του κόσμου του Καραγάτση είναι ένα
ηθικό ναυάγιο του αιώνα μας. Ζει ενστικτωδώς τον «θάνατο του Θεού»,
στερείται κάθε σημείο αναφοράς του βίου και με κοκκαλωμένη ψυχή δεν
υποψιάζεται τα μεγάλα ηθικά ερωτήματα και δεν τα θέτει ποτέ στη
συνείδησή του. Η συνακόλουθη αυτής της κατάστασης εξαφάνιση της ψυχής
με τους αλάλητους, δικούς της ίμερους, επιφέρει μια διόγκωση της
παρουσίας του σώματος και της ισχύος της σάρκας. [...]
Έτσι ο Καραγάτσης, εκφράζοντας την αλήθεια του Φρόυντ, δίνει όλη την δυναμικά μυστηριώδη εξουσία στους ίμερους της σάρκας και ανάγει κεφαλαιώδη στοιχεία της ανθρώπινης συμπεριφοράς στην libido, αλλά υποσυνείδητα υποτυπώνει μια αίσθηση αμαρτίας. Ο Γιούγκερμαν είναι θαυμαστός για την λεβεντιά, την ευρωστία, την πολύχυμη αίσθηση της ζωής που χαίρεται, ο Λιάπκιν είναι ένας περίλαμπρος αρσενικός με μυθικές κι οι δυο ανταύγειες, αλλά ο συγγραφέας δεν αφήνει ποτέ να διατυπωθεί μια ηθική κατάφαση στη συμπεριφορά τους. Η σεξουαλική λειτουργία δεν εκφράζει το μυστήριο του σώματος που μόνο η θεολογία κατορθώνει κάποτε ν’ αποκαλύψει· εκφράζει και το απαγορευμένο της σεξουαλικής χαράς, το εφάμαρτο, κάποια άχνα της κόλασης που είναι αδύνατο να μη ρυπάνει τον άνθρωπο («Ο άνθρωπος με το φλεμόνι»). Δολοφονήθηκε, λοιπόν, ο Νομοθέτης αλλά ο νόμος του παραμένει δρων, ισχυρός και ρυθμίζει όχι πια την συμπεριφορά των ανθρώπων αλλά την στάση τους απέναντι σε μια τέτοια συμπεριφορά. Μέσα στον κόσμο του μυθιστορήματος «Το 10», που κινείται σ’ ένα συνεχές ημίφωτο, η αίσθηση μιας κοινωνίας χωρίς σκοπό, χωρίς πίστη, που σαν καράβι σέρνεται από θάλασσα σε θάλασσα χωρίς δρομολόγιο, με σπασμένες πυξίδες, εγκαταλειμμένο στα κύματα, εκφράζει μια συγκλονιστική απουσία που εκβάλλει κατ’ ευθείαν στο παράλογο της ζωής. Το ίδιο παράλογο υποκαίει τον «Γιούγκερμαν» κι εξακτινώνεται από το «Χαμένο νησί» ώς την «Μπουχούνστα» –ένα από τα περίφημα μοντέρνα αφηγήματα της νεοελληνικής πεζογραφίας.
Έτσι ο Καραγάτσης, εκφράζοντας την αλήθεια του Φρόυντ, δίνει όλη την δυναμικά μυστηριώδη εξουσία στους ίμερους της σάρκας και ανάγει κεφαλαιώδη στοιχεία της ανθρώπινης συμπεριφοράς στην libido, αλλά υποσυνείδητα υποτυπώνει μια αίσθηση αμαρτίας. Ο Γιούγκερμαν είναι θαυμαστός για την λεβεντιά, την ευρωστία, την πολύχυμη αίσθηση της ζωής που χαίρεται, ο Λιάπκιν είναι ένας περίλαμπρος αρσενικός με μυθικές κι οι δυο ανταύγειες, αλλά ο συγγραφέας δεν αφήνει ποτέ να διατυπωθεί μια ηθική κατάφαση στη συμπεριφορά τους. Η σεξουαλική λειτουργία δεν εκφράζει το μυστήριο του σώματος που μόνο η θεολογία κατορθώνει κάποτε ν’ αποκαλύψει· εκφράζει και το απαγορευμένο της σεξουαλικής χαράς, το εφάμαρτο, κάποια άχνα της κόλασης που είναι αδύνατο να μη ρυπάνει τον άνθρωπο («Ο άνθρωπος με το φλεμόνι»). Δολοφονήθηκε, λοιπόν, ο Νομοθέτης αλλά ο νόμος του παραμένει δρων, ισχυρός και ρυθμίζει όχι πια την συμπεριφορά των ανθρώπων αλλά την στάση τους απέναντι σε μια τέτοια συμπεριφορά. Μέσα στον κόσμο του μυθιστορήματος «Το 10», που κινείται σ’ ένα συνεχές ημίφωτο, η αίσθηση μιας κοινωνίας χωρίς σκοπό, χωρίς πίστη, που σαν καράβι σέρνεται από θάλασσα σε θάλασσα χωρίς δρομολόγιο, με σπασμένες πυξίδες, εγκαταλειμμένο στα κύματα, εκφράζει μια συγκλονιστική απουσία που εκβάλλει κατ’ ευθείαν στο παράλογο της ζωής. Το ίδιο παράλογο υποκαίει τον «Γιούγκερμαν» κι εξακτινώνεται από το «Χαμένο νησί» ώς την «Μπουχούνστα» –ένα από τα περίφημα μοντέρνα αφηγήματα της νεοελληνικής πεζογραφίας.
Κώστας Ε. Τσιρόπουλος, «Για τον Μ. Καραγάτση». Επανεκτίμηση του Μ. Καραγάτση, ό.π., σσ. 117-118.
Ο ΤΡΑΓΙΚΟΣ ΚΑΡΑΓΑΤΣΗΣ
Έτσι, με το πεθαμένο αγγόνι της αγκαλιά
βγαίνει απ’ την κάμαρα. Περπατάει με κορμί στητό, με πόδι σταθερό, με
μάτι τρομερό από το ξέσπασμα του θυμού που έδιωξε τη φρόνηση. Προχωρεί
στο διάδρομο. Με μια κλοτσιά ανοίγει την πόρτα της κάμαρας του Μηνά. Ο
βρόντος έκανε δυο σκιές –δυο ανθρώπους– να ξυπνήσουν άξαφνα και ν’
ανεγερθούν πάνω στο κρεβάτι. Τα σκοτισμένα από τον ύπνο μάτια τους
βλέπουν μέσα στο μισόφωτο το φοβερό διακαμό της γριάς να προχωρεί προς
αυτούς, να στέκεται πάνωθέ τους. Οι καρδιές τους πάγωσαν, σταμάτησαν·
τα κορμιά τους παράλυσαν. Περίμεναν τ’ αστροπελέκι του Θεού, που θα
τους κάψει και θα τους λυτρώσει από μια ζωή αβάσταχτη: «Θεέ! Λυπήσου
μας! Σκότωσέ μας! Τώρα, αμέσως, τούτη τη στιγμή!»
Αυτό που η Ρεΐζαινα κρατάει στην αγκαλιά της... Αυτό το κορμί...
-Το παιδί μου! ουρλιάζει η Μαρίνα.
Η Ρεΐζαινα καγχάζει στριγκά:
-Χαχά! Πάρε το παιδί σου! Σκρόφα!
Και με μανία, με λύσσα, πετάει το μικρό πτώμα πάνω στα δυο γυμνά κορμιά.
-Το παιδί μου! στριγκλίζει η Μαρίνα. Το παιδί μου!
Αρπάζει το νεκρό κορμί, το πασπατεύει, το αγκαλιάζει, το κοιτάει με μάτια ξέφρενα. Δε θέλει να πιστέψει. Δεν μπορεί...
-Τι το κοιτάς; σαρκάζει η γριά. Είναι πεθαμένο το παιδί σου!
Η Μαρίνα σωπαίνει. Κρατάει το μικρό πτώμα πάνω στο γυμνό της στήθος, με χέρια ξυλιασμένα. Κοιτάει πέρα, πουθενά, με μάτι γυμνό από φρόνηση. Τότε η Ρεΐζαινα σκύβει και πλησιάζει το πρόσωπο του Μηνά, που κειτόταν ασάλευτος κι ανέκφραστος, σα χτυπημένος από κεραυνό. Τον κοιτάει στα μάτια, με μάτια που σπαράζουν από σιχασιά, από μίσος. Και σουρώνοντας τα γέρικα χείλη της, τον φτύνει κατάμουτρα.
-Φτου σου! Άτιμε!
Αναστύλωσε ξανά το κορμί της. Ανάσανε με λυτρωμό. Και στητή, και μεγαλόπρεπη, και φοβερή βγήκε απ’ την κάμαρα.
Αυτό που η Ρεΐζαινα κρατάει στην αγκαλιά της... Αυτό το κορμί...
-Το παιδί μου! ουρλιάζει η Μαρίνα.
Η Ρεΐζαινα καγχάζει στριγκά:
-Χαχά! Πάρε το παιδί σου! Σκρόφα!
Και με μανία, με λύσσα, πετάει το μικρό πτώμα πάνω στα δυο γυμνά κορμιά.
-Το παιδί μου! στριγκλίζει η Μαρίνα. Το παιδί μου!
Αρπάζει το νεκρό κορμί, το πασπατεύει, το αγκαλιάζει, το κοιτάει με μάτια ξέφρενα. Δε θέλει να πιστέψει. Δεν μπορεί...
-Τι το κοιτάς; σαρκάζει η γριά. Είναι πεθαμένο το παιδί σου!
Η Μαρίνα σωπαίνει. Κρατάει το μικρό πτώμα πάνω στο γυμνό της στήθος, με χέρια ξυλιασμένα. Κοιτάει πέρα, πουθενά, με μάτι γυμνό από φρόνηση. Τότε η Ρεΐζαινα σκύβει και πλησιάζει το πρόσωπο του Μηνά, που κειτόταν ασάλευτος κι ανέκφραστος, σα χτυπημένος από κεραυνό. Τον κοιτάει στα μάτια, με μάτια που σπαράζουν από σιχασιά, από μίσος. Και σουρώνοντας τα γέρικα χείλη της, τον φτύνει κατάμουτρα.
-Φτου σου! Άτιμε!
Αναστύλωσε ξανά το κορμί της. Ανάσανε με λυτρωμό. Και στητή, και μεγαλόπρεπη, και φοβερή βγήκε απ’ την κάμαρα.
Η μεγάλη χίμαιρα, σσ. 375-378.
ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ
Πρώτες αυτοτελείς εκδόσεις
Ι. Μυθιστορήματα. Ο συνταγματάρχης Λιάπκιν. Αθήνα, Δημητράκος, 1933.
. Χίμαιρα. Αθήνα, έκδοση του περ. Νέα Εστία, 1936 (και αναθεωρημένη έκδοση με τίτλο Η μεγάλη Χίμαιρα, Αθήνα, Μαυρίδης, 1953).
. Τα στερνά του Γιούγκερμαν. Αθήνα, Πυρσός, 1941.
. Λειτουργία σε λα ύφεσις· Ξυλογραφίες Λουκίας Μαγγιώρου. Αθήνα, Γλάρος, 1943.
. Νυχτερινή ιστορία. Αθήνα, Γλάρος, 1943.
. Ο κοτζάμπασης του Καστρόπυργου. Αθήνα, Αετός, 1944.
. Ο μεγάλος ύπνος. Αθήνα, Ίκαρος, 1946.
. Ο κόσμος που πεθαίνει· Αίμα χαμένο και κερδισμένο· Μυθιστόρημα. Αθήνα, Ίκαρος, 1947.
. Βασίλης Λάσκος. Αθήνα, Αετός, 1948.
. Τα στερνά του Μίχαλου. Αθήνα, Αετός, 1949.
. Άμρια Μούγκου (Στο χέρι του Θεού). Αθήνα, Ίκαρος, 1954.
. Ο θάνατος κι ο Θόδωρος· Τραγωδία μεν αλλά με πολλά κωμικά στοιχεία γραμμένη από τον Μ.Καραγάτση κατά τον τρόπο όχι του θεατρικού έργου αλλά του κινηματογραφικού σεναρίου. Αθήνα, Έχιδνα, 1954.
. Ο κίτρινος φάκελλος. Αθήνα, Εστία, 1956.
. Σέργιος και Βάκχος. Αθήνα, Δίφρος, 1959.
. Το 10. Αθήνα, Εστία, 1964.
. Ο μικρός Σέργιος και Βάκχος. Αθήνα, Εστία, 1973.
. Στρατής Μυριβήλης - Μ.Καραγάτσης - Άγγελος Τερζάκης - Ηλίας Βενέζης, Το μυθιστόρημα των τεσσάρων. Αθήνα, Εστία, 1979.
ΙΙ. Διηγήματα - Νουβέλες
. Το συναξάρι των αμαρτωλών. Αθήνα, Γκοβόστης, 1935.
. Η λιτανεία των ασεβών. Αθήνα, Γκοβόστης, 1940.
. Το χαμένο νησί· Φανταστική νουβέλα· Ξυλογραφίες Γ.Βελισσαρίδη. Αθήνα, Αετός, 1943.
. Το μπουρίνι· Ξυλόγραφίες Λουίζας Μοντεσάντου. Αθήνα, Γλάρος, 1943.
. Ο τρελός με τα κουδούνια. Αθήνα, Γλάρος, 1944.
. Πυρετός. Αθήνα, Δημητράκος, 1945.
. Το νερό της βροχής. Αθήνα, Αετός, 1950.
. Η μεγάλη λιτανεία. Αθήνα, Εστία, 1955.
ΙΙΙ. Ιστορία
. Η Ιστορία των Ελλήνων Α΄· Ο αρχαίος κόσμος. Αθήνα, Αετός, 1952.
ΙV. Ταξιδιωτική λογοτεχνία
. Από Ανατολή σε Δύση· (ταξιδιωτικά κείμενα). Αθήνα, Καστανιώτης, 1991
. Περιπλάνηση στον κόσμο. Ταξιδιωτικές εντυπώσεις (επιμ. Άντειας Φραντζή). Αθήνα, Εστία, 2003.
V. Διασκευές
. Ο πόλεμος της Τροίας και οι περιπέτειες του Οδυσσέα. Αθήνα, Εστία, 2004.
VI. Συγκεντρωτικές εκδόσεις
. Το μεγάλο συναξάρι. Αθήνα, Αετός, 1952.
. Νεανικά κείμενα · επιμέλεια Στρατή Πασχάλη. Αθήνα, Εστία, 1985.
. Νεανικά διηγήματα· Εισαγωγή και φιλολογική επιμέλεια Βαγγέλης Αθανασόπουλος. Αθήνα, Βιβλιοπωλείο της Εστίας, 1993.
. Κριτική Θεάτρου 1946-1960. Αθήνα, Εστία, 1999.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου